Congresverslag voor het Tijdschrift Systeemtherapie

Trauma vanuit systemisch perspectief, Studiedag georganiseerd door de BVRGS (Belgische Vereniging voor Relatie- en Gezinstherapie en Systeemcounseling)

[Berchem, 18 maart 2022], Jasmien Peeters

Exact twee jaar nadat de lockdown vanwege COVID 19 inging, kan de studiedag van de Belgische systeemvereniging weer live doorgaan. Heerlijk… Zelfs een uitgesproken introvert als ik kijkt er naar uit. Eindelijk collega’s terugzien en omhelzen, systemisch geroezemoes, blij weerzien van oude en nieuwe bekenden. Ik verlang er zo naar om mijn batterij op te laden in een groep gelijkgestemde denkers. Honderdnegenenveertig collega’s, counselors en therapeuten, kruisen een dag lang mijn pad in het ALM. Dat is het mooie BVRGS-logo in veelvoud. Het systemisch paradigma is hier springlevend in al zijn heterogeniteit. 

Onder een volle lentemaan fiets ik naar Berchem. ’s Morgens op de keukenradio is trauma, het thema van deze congresdag, bittere realiteit. Het theater in de Oekraïense stad Marioepol is verwoest door raketten. Het werd door burgers als schuilplaats gebruikt. Daarbij kwamen wellicht driehonderd mensen om het leven. Wanneer ik dit verslag schrijf, eind april, woedt de oorlog nog volop. Mensen met beenmergtrauma’s en amputaties worden binnenkort in België opgevangen om te revalideren. Ze hoeven gelukkig niet alleen te komen, maar mogen een familielid meenemen. Hechte banden zijn cruciaal bij herstel. Er is veel aandacht voor trauma in de eenentwintigste eeuw en dat is goed. Wat kunnen systemische hulpverleners doen? Zijn wij van meerwaarde? 

Illustrator Heike Sofia Villavicencio vangt de impressies en gewaarwordingen en vertaalt die doorheen de studiedag in een beeld.

‘Trauma vanuit systemisch perspectief’. Een mooi affiche, letterlijk en figuurlijk, met acht vrouwennamen. De enige man op het podium zal Joeri Villa Aras zijn, de aftredend voorzitter van de BVRGS. Vier jaar lang heeft hij de BVRGS als bevlogen stuurman door soms woelige wateren geleid. 

Het is voelbaar met hoeveel zorg en liefde deze dag in elkaar is gestoken. Een Disney-animatiefilm ‘Far from the tree’ (2021) over een kleine en een grote wasbeer, maakt alvast als dagopening levendig hoe trauma’s met de bijhorende littekens intergenerationeel worden doorgegeven, en waar mogelijkheden tot herstel en geloof in verandering zitten. 

Een tafel naast het podium met verfkwasten en kleurpotloden trekt mijn nieuwsgierige aandacht. Illustrator Heike Sofia Villavicencio vangt de impressies en gewaarwordingen en vertaalt die doorheen de studiedag in een beeld. Langzaam verschijnen een jongen die ondersteboven naar beneden valt en handen die vangen en beschermen. Het zal een palet van fris groen worden. Het is een meerwaarde: gefascineerd zie ik op een groot scherm hoe een tuimelend beeld van schade en liefde zich ontvouwt. 




We lopen trauma’s (vaak) op in relaties en helen ze ook steeds in relaties. Hoe systemisch wil je het hebben? Daarover gaat deze dag. De twee sterke plenaire lezingen in de voormiddag zetten het thema stevig neer. Tussen twee geliefde collega’s gezeten voel ik me geflankeerd door warmte en connectie. Langs links en rechts goed geworteld. 

Greet Splingaer, coördinator van Rapunzel en de eerste plenaire spreker, heeft door het nieuws uit Oekraïne een herkenbare reflex: terugdenken aan onze grootouders, getraumatiseerd na de Tweede Wereldoorlog. Ik denk aan mijn grootvader die naar het oorlogsfront trok en alle jaren van zijn verdere leven kampte met ernstige ptss. 

Trauma is iets heel erg schokkends dat zich diep ingraaft en ons uit balans brengt. De hoop op heelheid wordt vernietigd. En trauma zorgt ervoor dat we uit verbinding geraken, met jezelf en met anderen. 

Splingaer toont een foto van een beeldhouwwerk van de Belgische Berlinde De Bruyckere (Gent, 1964). Het geeft trauma zijn pijnlijke verwrongen gezicht (J.L., 2005-2006). Het beeld schreeuwt pijn, schaamte, zelfafwijzing, afgrijzen en diep wantrouwen. Bijna te pijnlijk om naar te kijken. 

Splingaer hangt haar lezing uiteraard op aan een sprookje: Blauwbaard. Ze maakt het thema van de dag aanschouwelijk, samen met het verhaal van een client: “Er zit een raar zinnetje in mijn hoofd. Ik weet niet waar het vandaan komt en het gaat ook niet weg… ‘Ik ben misbruikt’ ”. Ze schetst de opbouw van een hoopvol systemisch-relationeel kader in het werken met trauma, en hoe we als systeemtherapeuten onze unieke kennis en ervaring vanuit het systeemdenken kunnen koppelen aan de hedendaagse visie op trauma. De jonge vrouw van de moordenaar Blauwbaard vraagt aan haar zus om hulp te zoeken: “Zuster Anna, ziet ge al iets komen?” De broers zijn op komst en redden haar. Dat zijn de veerkrachtige verbindingen die voor heling zorgen. Ook als hulpverlener helpen we om de weg te openen naar die betrouwbare connecties, zowel in onszelf als relationeel. Hét antidotum voor trauma zijn goede relaties. 

Daarna volgt Kris Decraemer, staflid bij de Interactie-Academie en systemisch supervisor, met wat voor mij de meest verruimende en inspirerende lezing zal blijken te zijn: ‘Vele wegen naar trauma. Een systemisch kompas als houvast’. Ze legt de focus op mensen die in het hart van relaties op langdurige wijze met geweld, afwijzing of emotionele verwaarlozing worden geconfronteerd. 

Ze is gebeten om een systemische benadering vast het houden bij trauma-exposure en daarbij niet te kantelen naar een intrapsychische lens. Het is een zoektocht geweest om uit dat intrapsychische te blijven en gebruik te maken van de expertise die het systemische veld heeft. Ze heeft die methodiek SITE genoemd: systemische individuele trauma exposure. Het is een omgekeerde beweging: je kan met gezinsleden samen werken in de hoop dat elk gezinslid daar beter bij vaart, je kan ook op systemische wijze starten met een gezinslid en bewegingen in gang zetten die goed worden voor het hele systeem…

Ze werkt met cliënten om los te komen van het versmallend keurslijf van trauma. Een congresverslag is ontoereikend, maar ik voel hoe ik al luisterend een soort aha erlebnis ervaar… Met elementen als het biografisch interview en als toehoorder het eigen verhaal beluisteren, reflecties van de twee luisteraars als betrokken getuigen aan het hele proces, outsider witness bijeenkomsten met zelfgekozen familie- en netwerkleden en het uitproberen van nieuwe positioneringen ten aanzien van hechtingsrelaties.

In de namiddag zorgen de vijf workshops voor de klassieke keuzestress. Met pijn in het hart kies ik niet voor Katrien Lagrou, Sabine Bogaert en Yvette Desmet.

Ik sluit voor de eerste workshop aan bij dr. Nicole Ruysschaert: “’individuele systeemtherapie met hypnose’. ‘ego-state therapy”’ en ‘internal family system therapy’ zijn twee nauw verwante therapieën die de systemische visie binnenin een individu uitwerken. We bestaan allemaal uit ‘delen’ (een kleurrijke allegaartje van mannetjes en popjes van Ruysschaert illustreert dat). Elk deel heeft goede bedoelingen. De basishouding heet alle delen, zonder voorbehoud, welkom. Ze worden uitgenodigd om samen te werken. Delen worden niet veroordeeld of verbannen. We zijn vooral nieuwsgierig naar hun positieve, beschermende functie. Door hypnose kunnen we het linkerbrein (gericht op logica en feiten) wat loslaten, dat biedt de meerwaarde van openheid en creativiteit. 

Sabine Vermeire dompelt ons onder in ‘De vele tentakels bij trauma’, met ‘ernstige speelsheid en speelse ernst’ in het spreken met kinderen, (jong)volwassenen en hun netwerk. 

De origami, kralen en kwinkslagen vliegen in het rond. Er wordt veel gelachen: de levendigheid verdrijft instant de klassieke namiddagdip. Toch is het ook ernstig: hoe kunnen we samen veerkrachtbevorderende netwerken weven rond trauma en verlies (een verlies van gevoel van nog grip te hebben op de gebeurtenissen, van gevoel ertoe te doen, betekenisvol te zijn, een waardevolle bijdrage te leveren, het leven te begrijpen). Niet met mirakels maar wel met kleine betekenisvolle stapstenen. Ook hier weer: relaties benutten als de krachtigste buffers en het tegengif voor de pijnlijke ingrijpende effecten van trauma.

Mijn ‘internal family system’ is op het einde van de dag alleszins verzadigd en fietst opgeladen terug naar huis. Zoals vanouds na een studiedag, heerlijk overprikkeld. Het antwoord is alleszins duidelijk en unisono: systeemdenkers hebben een unieke meerwaarde bij het helen na trauma. 

Jasmien Peeters is filosoof, systeemtherapeut en (eft-)relatietherapeut. Ze geeft les, werkt voor Duet relatiebemiddeling en in haar eigen praktijk. E-mail: jasmien@focus-op-verbinding.be.

Altijd en in de eerste plaats een gezinstherapeut. Interview met Greet Splingaer

Voor het tijdschrift Systeemtherapie interviewde ik samen met Albert Neeleman collega Greet Splingaer (nummer 34.1). Professie en Persoon is onze vaste rubriek, een Nederlander én een Vlaming zijn complementair :-) . In deze rubriek gaat het om het delen van kennis en ervaring via het persoonlijke en unieke verhaal van een bekende systeemtherapeut. http://www.tijdschriftysteemtherapie.nl :

Professie & Persoon . Altijd en in de eerste plaats een gezinstherapeut. Interview met Greet Splingaer

Jasmien Peeters & Albert Neeleman

Op een winderige septemberwoensdag spoor ik (JP) naar therapie- en vormingscentrum Rapunzel voor een interview met Greet Splingaer als mens, als systeemdenker en als gezinstherapeut. Samen met Albert Neeleman neem ik de rubriek Professie & Persoon over van Cathy Van Gorp en Erica Siegers. Het is onze eerste samenwerking. Uit Amsterdam en Antwerpen vertrekken we, met Diest als snijpunt.

Splingaer ken ik vooral als ‘de opleider van de sprookjes’. Dat klinkt als een wat magere en vage voorbereiding, dus in de trein herlees ik nog eens de Professie & Persoon die Splingaer zelf schreef voor dit tijdschrift. Samen met Bruno Hillewaere interviewde ze immers haar leermeester, de Italiaanse systeemcoryfee, kinderpsychiater en gezinstherapeut Maurizio Andolfi (Splingaer & Hillewaere, 2019).

In haar lievelingsruimte in Rapunzel zoeken we een plek tussen de gezellige kussens en leggen we een dictafoon op tafel. Of liever: we doen een poging, want gekras en gekraak doen ons eerst verbaasd wat zand van tafel vegen. Het zand komt uit een zandbak waarin heel wat afgespeeld wordt. De toon is meteen gezet: creatieve, speelse en experiëntiële werkvormen! Mijn oog valt ook op een opvallende lachende pop. Later blijkt dat Mauro te zijn, de co-therapiepop van Greet en naamgenoot van Andolfi. En ergens ligt een dik sprookjesboek van Grimm. Wie Rapunzel kent, is vertrouwd met de sprookjes die Splingaer in elke nieuwsbrief als rode draad gebruikt. En wie met aandacht naar het logo kijkt, de toren waarin Rapunzel opgesloten zit, ziet dat het licht brandt en de deur op een kier staat.

Splingaer is hees en zou haar stem moeten laten rusten, maar er is te veel te vertellen. Over de verbinding tussen haar persoonlijke ervaringen en haar werk als therapeut, opleider en coördinator, de groei daarin en hoe die tot stand kwam. Over het belang van het geven van een stem aan kinderen in therapie en over systeemdenken in een maatschappij waarin grootschaligheid de bovenhand dreigt te nemen.

Context en samenhang zijn belangrijk, herhaalt Splingaer een paar keer tijdens het gesprek, dus laat ons die schetsen. Families ... een rode draad die begint in ons eigen gezin, onze grootste inspiratiebron. Splingaer wordt geboren in Ukkel in 1963. Ze groeit op in een gezin waar ouders het ontzettend goed bedoelen maar er anderzijds ook veel belas- tende zaken gebeuren. Ze is een sterk kind, een trekker, goed in het oplos- sen van problemen. Ze redt zichzelf. Liefdesverdriet lost ze in haar eentje op door vier dagen in bed te liggen, niet door er woorden aan te geven, laat staan troost te krijgen.

Als tweede kind in een gezin met vier kinderen en enige dochter van zoekende ouders beschrijft Splingaer zich als een heel sociaal meisje met veel verbeelding, dat al jong leidster wordt in de jeugdbeweging. Ze is ook een eenzaam kind, met een last op haar schouders. Spreken daarover is niet gemakkelijk, maar wel belangrijk. ‘Want therapeuten zijn gewone mensen, geen supermensen, met hun eigen pijn en verlies’, zegt Splingaer.

Haar vader werkte als een gepassioneerd paleontoloog. Zijn bevlogen- heid brengt hem bij lange expedities naar onder andere Ethiopië, op zoek naar sporen van Lucy, de eerste mens. Graven in geologische lagen, met een tandenborstel op zoek naar kleine stukjes, om daar dan een groter verhaal van te maken. Hij is lange periodes van huis, brieven zijn lang onderweg. Het kleurt het gezin. En het maakt Splingaer eerst tot emotio- nele steun en toeverlaat van haar moeder en uiteindelijk tot een rasechte gezinstherapeut.

Het zichzelf redden is iets wat ze later in haar leven weer voor een deel heeft moeten afleren. Een hele transitie waar ze vele jaren over heeft gedaan.

Met stukken en brokken, na een scheiding, dankzij de liefde, haar (stief)zonen, die haar zachter en toegankelijker maakten, haar gezin, vriendschappen. Kwetsbaarheid is ook een kracht. Ze leerde dat uitreiken, anderen nodig hebben, minstens even belangrijk is als zelfredzaam zijn en blijven doorgaan.

Splingaer wilde ook archeoloog worden en werd dat in zekere zin: een groter verhaal maken van kleine stukjes uit verschillende trans- en inter- generationele lagen. Een studie menswetenschappen is een voor de hand liggende keuze voor haar. Die vanzelfsprekendheid vindt ze evenwel niet terug in de opleiding pedagogiek aan de KU Leuven. Integendeel, ze is er niet bijster gelukkig. De focus ligt naar haar smaak te veel op diagnostiek en de aca- demische invalshoek is er heel gedragsmatig.

De grote redding blijkt een toevallige stage in het vierde jaar bij Loven- joel, het communicatiecentrum van Paul Igodt en Alfons Vansteenwegen. Ze ervaart het als een openbaring. Wat volgt is een fascinerende tijd waarin zij leert met gezinnen en families te werken. In het centrum heerste in de jaren tachtig van de vorige eeuw een bruisende en rebelse sfeer, met en dankzij een boeiend spanningsveld tussen Igodt en Van-steenwegen. De beide hoogleraren belichaamden ieder een heel andere visie op systeemtherapie. De dichotomie tussen enerzijds de pragmati- sche en communicatiegerichte systeemtherapie en anderzijds een systeembenadering met de nadruk op transgenerationele en dynamische aspecten. Zeg maar de westkust versus de oostkust van de Verenigde Sta- ten. Er werden (grote) families gezien in Lovenjoel, verhalen kwamen tot leven doorheen de verschillende generaties. Er was ruimte voor bruisende creativiteit, improvisatie en vernieuwing. Splingaer, die zich overigens eerder thuis voelt aan de oostkust, vertelt vol vuur over de vele uren die ze in haar vrije tijd achter de doorkijkspiegel doorbracht, met live supervisie en co-therapie. Een soort magie om jaloers op te zijn, die nu niet meer kan bestaan, en dat is jammer. In de terugblik van Splingaer klinkt een mix van nostalgie en toch ook wat vraagtekens bij die modernistische experi-menten, die soms flirtten met de grens van het geoorloofde.

Splingaer heeft de smaak van het systeemdenken te pakken en volgt een postgraduaat Familietherapie. Ook daar ervaart ze ondertussen een belangrijke ‘maar’: ‘Er was een leemte: kinderen kregen nauwelijks een stem in de sessies. Ze schitterden door afwezigheid en dat klopte niet. “Hoe kan ik die kinderen erbij halen?” Dat werd mijn grote zoektocht en drijfveer in de jaren erna. Ik werk ontzettend graag met kinderen, ze heb-ben me al zoveel geleerd over het vak. Ze kunnen je op een hele eerlijke manier bevragen.’ Voor Splingaer zijn kinderen belangrijke leermeesters, met hun ontwapenende authenticiteit. Vanuit hun ongedwongenheid geven ze haar een schat aan informatie. Samen met kinderen maakt ze een context waarin ze nieuwsgierige vragen kunnen stellen en zich tonen. ‘Ik denk aan twee kleutermeisjes en hun alleenstaande mama. Toen mama op het einde van de sessie begon te huilen, kon ik woorden geven aan hoe de meisjes haar probeerden te troosten. Taal geven aan het geven. Toen we de sessie afrondden, kwamen die twee meisjes naast me zitten in deze zetel, eentje links, eentje rechts. Ze legden dat dekentje over mij en zeiden: “Je hoeft je agenda niet te pakken hoor Greet, want wij komen niet meer terug.” Ze pakten me zacht in, omhulden me en tegelijkertijd wezen ze een nieuwe afspraak af. Ze namen me heel zorgzaam mee in hun wereld en toonden me wat belangrijk is: het verdriet van mama natuurlijk. Ik kon dan woorden geven aan hun bezorgdheid, voor mama en ook voor mij. Zo zijn die twee meisjes van vier en vijf jaar een inspiratiebron voor mij: wat ze nodig hebben, wat zij denken dat hun mama nodig heeft. Door daar woorden aan te geven, werd het wat rusti- ger en konden we uiteindelijk toch een nieuwe afspraak maken’ (lacht).

Hoe kunnen we kwetsbaar verbinden, ook met (stukken van) onszelf, en over existentiële thema’s spreken? Het zich verdiepen in de gestalt- therapie blijkt daarbij behulpzaam en inspireert haar tot prachtige expe- riëntiële werkvormen, zowel voor het proces als voor de ervaring, om beel- dende taal en spel te integreren in het verdiepende werk met kinderen.

Een mensenleven wordt bepaald door ontmoetingen en verbindingen. Splingaer noemt er tijdens ons gesprek spontaan drie die voor haar belangrijk zijn geweest. Maurizio Andolfi, Jean-Marie Govaerts en Bruno Hillewaere, niet toevallig alle drie bevlogen systeemdenkers.

De ontmoeting met Andolfi zou heel bepalend blijken voor Splingaers ontwikkeling. Net als zij verloor ook hij in zijn gezin een broer aan psychoses en suïcide, en dat zorgde voor warme herkenning en een sterke connectie. Splingaer liet zich, voor het eerst misschien, gidsen, dragen en leiden, door een warme Italiaan die in zijn rol als therapeut heel dichtbij kon zijn, maar wel duidelijk en steevast vanuit zijn rol.

Wanneer Jean-Marie Govaerts op zoek is naar een co-opleider, ziet hij in Splingaer op een studiedag van Jeugdzorg de systeemdenker die hij zoekt. Op zijn uitnodiging start ze als opleider bij het opleidingscentrum voor psychotherapie Kern. Hij geeft veel vertrouwen: ‘Spring maar.’ Het was nooit haar droom of uitgestippeld plan, maar de combinatie van gezinstherapeut in de praktijk en opleider bij Kern vindt ze heerlijk. Theorie en praktijk. Enerzijds zijn kaders en modellen belangrijk in het werk, anderzijds zijn contact en connectie het kloppend hart van ont- moetingen.

Nog zo’n wezenlijke ontmoeting blijkt die met Bruno Hillewaere, nu opleider bij Euthopia, een centrum voor systeemtherapie, opleiding en supervisie in Breda. Hij is als een broer voor Splingaer en een belangrijk referentiepunt als mens en als professional. Samen met hem geeft ze bij Rapunzel de eerste jaaropleiding Werken met kinderen en jongeren van-uit een gezinsdynamisch ontwikkelingsperspectief ‘Waarom Doornroosje 100 jaar moet slapen’. Tot op de dag van vandaag werken ze veel samen.

Een gedeelde droom van vier gelijkgestemde vrouwen die elkaar ont-moetten door hun werk in Jeugdzorg, bracht Splingaer ertoe om in 2000 Rapunzel op te richten. Wat nu een groot therapie- en vormingscentrum is met veertig ‘Rapunzelaars’ (wat een mooi woord), begon in een klein peperkoeken huisje in Lummen, ingericht met kringloopwinkelspullen. De naam was snel gevonden, met dank aan de gebroeders Grimm: Rapunzel, het meisje met lange goudblonde haren dat vastzit in de toren en zich vanuit haar mogelijkheden en kracht uit een moeilijke situatie kan bevrijden. In de beginjaren was Rapunzel voor Splingaer een ‘speeltuin’ waarin ze kon experimenteren en groeien.

Het sterk en flink zijn komt haar van pas als in 2012 bij Kern abrupt de stekker er uitgetrokken wordt. Rapunzel biedt voortaan onderdak en continuïteit aan de opleidingen van Kern, en Splingaer wordt coördinator van een hechte organisatie. Cliënten en cursisten komen beiden bij Rapunzel over de vloer en dat zorgt voor een boeiende kruisbestuiving.

Van een kleine speeltuin groeit Rapunzel uit naar een grote organisatie met veel werk op de plank, en Splingaer groeit mee. Van het eerdere autoritaire leiderschap van Kern wordt afscheid genomen. Inmiddels zijn er een gezinsteam en een volwassenenteam en een sterke verbinding tussen de twee. ‘Hoe kunnen we passend groeien en toch de rebel blij- ven? Dat is de uitdaging waar we nu met Rapunzel voor staan’, vertelt Splingaer. Kleinschaligheid is en blijft heel belangrijk, want dat ziet ze als het dna van Rapunzel. Groots in klein zijn. Het is een eigenzinnig ant- woord op de maatschappelijke trend van grote fusies en harde normeringen. De corona-epidemie heeft dat verlangen om trouw te zijn aan de visie zelfs nog versterkt. Een samenwerkingsgerichte en dialogische hou- ding loopt verticaal, horizontaal en diagonaal door de organisatie.

Onze levensweg werkt door in onze manier van werken als therapeut en opleider. Ook het professionele traject van Splingaer kreeg daardoor een heel eigen kleur. Een aantal belangrijke concepten en ideeën hoort voor haar bij de kern van haar eigenheid en werk: het (intergenerationele) gezinsontwikkelingsperspectief, dat zo dicht aansluit bij gezinnen: wat er leeft, waar ze voor staan, de thema’s die belangrijk zijn. Ontwikke ling is dan een hoopvol thema, met de focus op groei en toekomstkansen, in plaats van op pathologie en moeilijkheden. Grote namen vallen, van de bijzondere denker en pionier van gezinstherapie Murray Bowen tot Monica McGoldrick, bekend van haar werk met genogrammen en een autoriteit in systeemland. Ook psycholoog en relatietherapeut Mona Fishbane passeert de revue, net zoals familietherapeut John Byng-Hall, kindgerichte gezinstherapeut Eliana Gil en gezinstherapeut Dan Hughes die furore maakt met zijn hechtingsgerichte benadering van gezins- therapie. Collega’s wereldwijd die Splingaer inspireren om naar verhalen te zoeken in diepere lagen van cultuur en familiegeschiedenis. Trans- generationele rode draden.

Ook het concept van co-evolutie komt aan de orde: hoe elkaar te vin- den in de dynamiek als danspartners. Een ritme zoeken, afstemmen, goed aansluiten. Daar heeft ze zelf wel wat gemist, haar gezin kreeg door het leven veel op het bord. De familie vond daar lang niet altijd antwoor-den op, waardoor het alsmaar moeilijker werd voor haar broers, en het vervolgens voor de familie als geheel nog moeilijker werd. Zo ontstond er een co-stagnatie: samen vastzitten, samen niet meer verder geraken. De herstelbeweging, co-evolutie, heeft ze verder uitgewerkt in haar Ontwikkelingshuis (Splingaer, 2014), met gehechtheid als stevig fundament.

Want kaders, zo stelt Splingaer, geven richting in verwarring. Een kader kun je delen met je cliënten. Wat herkennen ze? Wat is helpend? ‘Ook in opleiding vind ik het belangrijk om over ervaringen te reflecteren met een kader, om er betekenis aan te geven en richting te zoeken. Ik moedig studenten aan om creatief te zijn, thema’s zoals hechting, trauma en veerkracht systemisch door te denken en zich niet vast te zet- ten in een model, maar als een verzamelaar te sprokkelen wat bij hen past in hun werkcontext. Zo heb ik het zelf ook gedaan.’

Wat zijn tot slot plekken waar zij veilig kan bijtanken? Haar man Luc, hun gezin, haar kleinzoon, en haar verbonden Rapunzel-familie zijn daarin belangrijk. Inspiratie vindt ze daarnaast in hedendaagse dans en het maken van reizen. Ook de eenzaamheid die ze als kind kende heeft ze getransformeerd tot oplaadplek.

De terugtocht met de fiets naar Antwerpen voert me langs sprookjes-achtige bossen en beekjes, ik boks op tegen de wind, de laatste dertig kilometer. Het sterk zijn laat ik maar los en ik fiets op een prettig schildpaddentempo terug. De woorden van Splingaer kauw ik na, uitrustend uit de wind in het kielzog van twee elektrische fietsen: ‘Mijn wens voor de nieuwe generatie systeemtherapeuten? Ruimte voor verbinding, gedragenheid, speelsheid en lichtheid.’

Jasmien Peeters is filosoof, systeemtherapeut en (eft-)relatietherapeut. Ze werkt voor Duet relatiebemiddeling en in haar eigen praktijk. E-mail: jasmien@focus-op-verbinding.be.

Albert Neeleman is klinisch psycholoog en psychotherapeut, werkzaam als systeemtherapeut bij het Amsterdams Instituut voor Gezins- en Relatietherapie. E-mail: neele.ppan@gmail.com.

Literatuur

Splingaer, G. (2014). Het ontwikkelingshuis – Een kijk op de co-evolutie van kinderen en gezinnen. Systeemtheoretisch Bulletin, 32(1), 13-37.

Splingaer, G., & Hillewaere, B. (2019). Leven en werken in het drie generatiehuis – interview met Maurizio Andolfi. Systeemtherapie, 31(2), 95-101.

INSPIREREND HUMANISME

Dossier/Magazine

ZOWEL IN WOORDEN ALS IN DADEN

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr3

Het zou moeilijk zijn – vermoedelijk zelfs onmogelijk – om een definitieve lijst met vrijzinnig humanistische rolmodellen op te stellen. Wat wel perfect kan, is aan enkele vrijzinnig humanisten vragen om ieder één persoon in de schijnwerpers te zetten. Iemand naar wie zij opkijken en die onze aandacht verdient vanwege diens ideeën of daden. Ontdek hier vijf verhalen van inspirerend humanisme.

https://demens.nu/2021/07/07/inspirerend-humanisme/

Nils Van den Bergh



Acht stappen om comfortabele gesprekken te voeren over seksualiteit en liefdevol aanraken

GEDEELD VAN EFT.nl

Waar denk je aan als je het hebt over een 'gesprek over lichamelijke intimiteit’? De meeste mensen denken waarschijnlijk aan een ongemakkelijk gesprek. In dit artikel praten we over seksualiteit en liefdevol aanraken en leer je in acht stappen om hier comfortabele gesprekken over te voeren.

Leren praten over seksualiteit

Praten stellen over seksualiteit? Als wij dit vragen aan onze cliënten zeggen ze vaak dat ze er nooit echt over hebben gesproken. En de stellen die er weleens over hebben gepraat, hielden er geen goed gevoel aan over. Ze zeggen: “Ik schaam me en ben bang om afgewezen te worden, ik mis vertrouwen, ik wil mijn partner geen pijn doen en ik voel me niet veilig genoeg.” Of er komen overtuigingen naar boven als: “Mannen willen niet over hun gevoelens praten en vrouwen willen niet over seks praten.”

Te vaak laten relaties jaren voorbijgaan zonder een gesprek over hun aanraken en seksualiteit te voeren. Om dit te doorbreken is moed nodig. Alles zal in het begin ongemakkelijk en eng zijn. Wanneer je moed toont door je open te stellen voor verlangens en angsten, creëer je een omgeving van veiligheid die nabijheid en intimiteit bevordert. Praten over aanraken en seksualiteit is een beetje als leren tennissen. In het begin, als je het nooit eerder hebt gedaan, zal het behoorlijk onhandig aanvoelen. Maar na verloop van tijd, door te oefenen, raak je eraan gewend. Het voelt natuurlijker en het wordt steeds leuker.

Hoe kan een gesprek over lichamelijke intimiteit op een plezierige manier verlopen, zodat beide partners zich dichter bij elkaar voelen? Het is makkelijker gezegd dan gedaan. Want hoewel lichamelijke intimiteit een positieve factor zou moeten zijn in het leven van stellen, is dat maar al te vaak niet het geval. Partners geven vaak onduidelijke signalen naar elkaar af over wat hun behoefte is, waardoor de een de boodschap van de ander mist.

Hoe ga je om met een verminderd verlangen naar lichamelijke intimiteit?

Een verminderd verlangen naar lichamelijke intimiteit bij één partner is vaak een belangrijke reden waarom stellen relatie- of sekstherapie zoeken. Het is een belangrijke oorzaak van uit elkaar gaan en scheiden. Merk je dat je partner niet meer zo geïnteresseerd is in lichamelijke intimiteit als vroeger? Hieronder vind je acht positieve stappen waarmee je dit in de relatie kunt aanpakken, in plaats van iets te zeggen dat als kritiek kan worden opgevat. De eerste twee stappen zijn bedoeld om een veilige sfeer te creëren. Het kan namelijk zo’n beladen onderwerp zijn (bijvoorbeeld als je in het verleden gekwetst bent geweest) dat er niet rechtstreeks over gepraat kan worden. Daarom moet de context eerst veranderen en. Eerst moet men een veilige omgeving creëren en vervolgens aandacht besteden aan seksuele gekwetstheden en seksueel trauma. Het helen van een seksueel trauma uit het verleden is een belangrijke stap in het ontwikkelen van een meer bevredigende seksuele en aanraak-relatie. 

Heart Connection ziet dat lichamelijke intimiteit bestaat uit vijf componenten: verlangen naar nabijheid, liefdevol aanraken, emotionele intimiteit, plezier en erotiek. Elk stel moet op zoek naar hun eigen, unieke aanraak- en seksuele stijl. Een die goed voelt voor beide partners. Dan is het ‘goed genoeg’ voor de relatie, in plaats je te spiegelen aan je omgeving, seksmythes en wat de media er allemaal van vindt. Deze seksuele stijl verandert gedurende een relatie en de leeftijd van partners. Wij denken dat je je in een gezonde relatie geaccepteerd moet voelen voor wie je werkelijk bent, inclusief je authentieke seksuele zelf. Inclusief je kwetsbaarheden en zwakheden.

Problemen over seks en aanraken zijn binnen een relatie niet het kernprobleem. Het is een kwestie van je verbonden voelen als stel. Naar onze beleving is het belangrijkste probleem op het gebied van seksualiteit en aanraken de vraag: Hoe integreer je emotionele intimiteit en erotiek in de relatie? Wat is de juiste balans voor een stel?

De kunst van het praten over lichamelijke intimiteit samen leren

Dit is ons 2e artikel over het thema liefdevol aanraken en seksualiteit, waarin wij onze ervaringen met EFT delen vanuit onze eigen relatie en gezamenlijke relatietherapie-praktijk. Het eerste artikel ‘Hoe praat je als stel veilig over liefdevol aanraken en seksualiteit’ lees je hier. We willen daarmee een bijdrage leveren, zodat dit thema meer  kan integreren bij de begeleiding van cliënten in ons werkveld. In onze praktijk komt vaak naar voren dat erotiek wordt gezien als het domein van de man en emotionele intimiteit als het domein van de vrouw. Wij zien veel meer overeenkomsten dan verschillen tussen vrouwen en mannen in een intieme relatie. Beiden hechten veel waarde aan intimiteit. Om intiem te kunnen zijn, is samen intiem kunnen praten nodig.

Dit artikel beschrijft strategieën en oefeningen die helpen bij het ontwikkelen van gesprekken die openingen kunnen bieden voor stellen. De schaamte, verlegenheid en aarzeling die geliefden kunnen voelen tegenover zichzelf en de wrok en schuld die ze voelen tegenover hun seksuele partners kunnen worden onderzocht en in context worden geplaatst. Of je nu getrouwd bent, samenwoont of aan het daten bent, of je nou 25, 45 of 75 jaar bent, dit zal je helpen je lichamelijke intimiteit te vernieuwen en je op weg helpen naar meer plezier met elkaar.

In een intieme, seksuele relatie zal elke partner moeten uitzoeken wat voor je partner en voor jezelf sensueel, speels, gevoelig, vreugdevol en bevredigend is. Als een stel niet goed kan praten over intieme emotionele dingen, kunnen ze ook niet goed praten over lichamelijke genegenheid. En andersom ook: Stellen die niet goed kunnen praten over lichamelijke intimiteit, kunnen vaak ook niet goed praten over emotionele intimiteit. Maar wanneer je je veilig verbonden voelt, ontwikkel je een dieper begrip naar elkaar toe. Dit versterkt je relatie.

Onze culturele boodschap rondom aanraken en seks is vaak negatief, beschamend, met schuldgevoelens en zwijgend. Hoe kun je dan toch leren praten over iets waarvan je je hele leven hebt geleerd te zwijgen? Allereerst is het belangrijk te onderzoeken hoe je tegen seksualiteit en lichamelijk aanraken aankijkt. Waar gaat seksualiteit in essentie over? Het dient altijd vrijwillig en op plezier gericht te zijn. Niet op het 'krijgen' van een erectie, geslachtsgemeenschap en een orgasme. En aanraken moet op zichzelf gewaardeerd worden en hoeft niet perse tot geslachtsgemeenschap te leiden. Aanraken kan zowel binnen als buiten de slaapkamer plaatsvinden, anders kan je partner in bed mogelijk geen genegenheid tonen.

Wat is de paradox van lichamelijke intimiteit?

De lichamelijke intimiteit speelt een positieve rol in het leven van relaties. Maar vermijdende seksualiteit speelt een hele krachtige, destructieve rol bij het zelfvertrouwen van partners en een stabiele langdurige relatie. Een relatie kan ruzies en vermijdende seksualiteit overleven, maar kan niet overleven bij verlies van veiligheid en zekerheid. Want in een veilige relatie wordt moeite gedaan om elkaar te steunen en de partner met al zijn fouten te accepteren zoals hij of zij is, in plaats van elkaar te veroordelen. Dat zien wij elke dag in onze praktijk. In een relatie zijn eigenlijk vijf aspecten die een rol spelen. Je hebt de personen in de relatie, je hebt de algemene relatie, de seksuele relatie en de geschiedenis van de emotionele en seksuele relatie.

Gezonde lichamelijke intimiteit kan een slechte relatie niet redden, maar seksuele problemen kan de verbondenheid van een liefdevolle relatie wel doen verdwijnen. Lichamelijke intimiteit geeft een relatie energie en versterkt gevoelens van verlangen naar nabijheid. Lichamelijke nabijheid zorgt voor gedeeld plezier, versterking van de intimiteit en is  spanningsverminderend.

Seksuele en emotionele intimiteit zijn verwant en worden versterkt door een verbintenis aan te gaan om verbonden te blijven. De liefde bedrijven met je partner en gesprekken over liefdevol aanraken en seksualiteit voeren, kan de seksuele en emotionele intimiteit vergroten en zeker opfleuren. Lichamelijke genegenheid dient gericht te zijn op samen plezier hebben. Speelse intimiteit is essentieel. Stellen die regelmatig met elkaar in gesprek zijn over lichamelijke genegenheid zullen een hechtere band opbouwen, zowel binnen als buiten de slaapkamer.  

Gesprekken kunnen het beste buiten de slaapkamer plaatsvinden. Partners kunnen elkaar wel aanraken terwijl ze praten. Wat vergemakkelijkt ons gesprek over seks en aanraken? Welke activiteiten vinden we leuk en niet leuk? Wat zijn onze dierbaarste seksuele ervaringen? Ze moeten open en kwetsbaar zijn. Het gesprek eindigt met verzoeken en suggesties om hun seksuele en aanraak-relatie te verbeteren.

De oplossing voor het verbeteren van romantiek in en buiten de slaapkamer is om de kunst van het praten over lichamelijke intimiteit te leren. Leren om fysieke behoeften, verlangens en frustraties te communiceren op een manier waarop je partner zich veilig voelt. Dit vraagt om een vaardigheid die oefening vereist.

Hieronder de acht stappen of strategieën.

1. Maak de keuze: ‘Ik ben vanaf nu een emotioneel ondersteunende partner en stem af’

De eerste stap is de keuze te maken om onvoorwaardelijk te geven. "Jij eerst" werkt niet, omdat beide partners dan uiteindelijk afwachten en er niets gebeurt. Door de keuze van onvoorwaardelijk te geven, kunnen beide partners in een relatie het gevoel van veiligheid bieden die nodig is om als relatie te overleven en om intiem te kunnen zijn. Dit betekent dat je er altijd voor je partner moet zijn als die je nodig heeft. Dan kunnen partners in een relatie zich beschermd en geborgen voelen. Ze weten dat ze op elkaar kunnen rekenen, omdat ze elkaars prioriteit zijn, zelfs in de moeilijkste tijden. Ze praten conflicten uit in plaats van ze onder het tapijt te vegen.

Want veel problemen in seksuele intimiteit worden niet van de ene op de andere dag opgelost.  Daarvoor zijn tijd en intieme gesprekken nodig. De enige manier is door te oefenen. Oefenen in hardop praten, uitdrukken wat je voelt en wat je behoefte is. We hebben allemaal angsten en deze angsten komen altijd naar boven op een bepaald moment in onze relatie. Erover leren te praten zorgt ervoor dat je emotionele verbinding blijft voortduren.

Er niet over praten zorgt ervoor dat dingen zich gaan opstapelen en je elkaar verliest. Tegelijkertijd is belangrijk dat je je partner de ruimte geeft om over zijn of haar angsten te praten zonder te oordelen en je te verdedigen. Afstemmen op elkaar en open reageren op kwetsbare emoties van onze partner maakt de relatie tot een veilige haven. Wees afgestemd en toon empathie voor de kwetsbare gevoelens van je partner. Emotionele ondersteuning gaat over het bieden van liefde, steun, geruststelling, acceptatie en aanmoediging in een relatie. Emotionele steun is nodig om over kwetsbare gevoelens en behoeften te praten, zoals over lichamelijk intimiteit. Erken elke kleine inspanning van je partner en toon dankbaarheid. Dit zorgt ervoor dat je partner zich gekoesterd en echt gezien voelt.

In onze samenleving is praten over lichamelijke intimiteit gewoon geen acceptabel gespreksonderwerp en daardoor zorgt het voor veel spanning. Wij geloven dat sommige gevoelens acceptabel zijn. We zijn misschien bang om toe te geven wat we fijn vinden of om toe te geven dat we iets niet leuk vinden. We willen misschien niet nadenken over hoe onze behoeften verschillen met die van onze partner. Het is allemaal zo persoonlijk en intiem. En wat intiem is, is privé. Met je vaste partner is het anders. Dit is de persoon die  je hebt gekozen om intiem mee te zijn. Met je partner ben je bereid en vind je het de moeite waard om door je ongemak heen te worstelen om de relatie levend te houden en te verdiepen.

Het uiten van waardering voor je partner is van cruciaal belang. Dit helpt hem of haar om zich zelfverzekerder te voelen en om over al deze kwetsbare gedachten, gevoelens en behoeften te praten. Kies daarom een moment waarop jullie beiden niet gestrest zijn of kijk wat je nodig hebt om ontspannen te zijn. Kies ook een plek uit die voor beiden comfortabel voelt. Je kunt thuis zitten aan de keukentafel of een wandeling maken. Waar het omgaat is dat beide partners zich ontspannen voelen.Laat je partner weten dat het doel van het gesprek is om tot meer intimiteit te komen. Vind rust en ga het gesprek vooraf in met verzoenende en liefdevolle uitspraken, zoals "Ik weet dat je dit gesprek lastig vindt, maar ik wil graag praten... over onze emotionele en lichamelijke intimiteit”.

2. Het creëren van een comfortabele ‘liefdesbubbel’.

Ruzie maken, botsingen en conflicten zijn vaak onvermijdelijk in een relatie met twee verschillende personen.. Maar we kunnen een beslissing nemen om als partners een ​​team te vormen en elkaar te ondersteunen door te besluiten een veilige eenheid te zijn. Dit is een persoonlijke keuze van elke partner en dit creëert een ‘relatiebubbel’. In een liefdesbubbel zijn beide partners bereid om diepgewortelde, individuele gewoontes los te laten om het perspectief van hun partner goed te kunnen zien en emotioneel ondersteunend te zijn, in plaats van te escaleren in meningsverschillen.

Wij creëren liefde zelf. De relatiebubbel is de ruimte die je samen creëert en waarin je elkaar veiligheid en zekerheid beloofd. Dit zijn onderlinge afspraken van een stel, de gedeelde visie op de relatie en de manier waarop ze samen door het leven navigeren. Het vormt de basis voor een veilige, intieme relatie.

Een relatiebubbel is een overeenkomst tussen partners waarmee ze verantwoordelijkheid nemen voor toewijding, veiligheid, zorg en het welzijn van de ander en elkaar. Het zijn gedeelde principes, omgangsvormen en waarden. Deze onderling overeengekomen afspraken helpen partners, zodat ze een relatie kunnen onderhouden die veiligheid en groei ondersteunt. Deze gedeelde afspraken leggen de basis voor veilige, lichamelijke intimiteit waarmee de relatie kan floreren. Je kunt beginnen met samen de volgende vragen te bespreken:

  • Wat heb je nodig van mij om je veilig te voelen?

  • Wat heb ik van jou nodig om me veilig te voelen?

  • Wat hebben wij samen nodig om als relatie te groeien?

Dit betekent dat je, voordat er serieus gepraat wordt, elkaar eerst vraagt of je je op je gemak voelt en geaccepteerd voelt. Kun je open luisteren naar je partner en zijn jullie beide zover om over aanraken en seks te praten?

Begin met een belofte.

Beloof dat je je partner accepteert om wie hij/zij is en dat seks de dingen niet zal veranderen. Stel elkaar gerust. Je wilt elkaar niet kwetsen of veroordelen, maar juist samen een betere seksuele relatie opbouwen. Als jullie elkaar kunnen beloven dat je je voor 100% wilt inzetten, open je de deur naar diepe gesprekken. Je besluit samen om van een levendige, emotioneel bevredigende, seksuele relatie een prioriteit te maken.

Maak het gesprek samen plezierig en gebruik humor. Een kleine grap kan soms al genoeg zijn. Seksuele intimiteit kan gênant, serieus en soms gewoon grappig zijn. Wees bereid om over jezelf te lachen. Dit kan de stemming verlichten en het gesprek openen. Met gevoel voor humor voelen partners zich veilig. Breng eerst vertrouwen en intimiteit tot stand met gemakkelijke en luchtige onderwerpen.

Geef je ongemak toe.

Vertel je partner dat je te verlegen bent om te bespreken wat je wilt. Vraag om geruststelling dat je partner openstaat voor het gesprek. Begin met delen van wat je onzeker of angstig maakt door erover te praten.Deel ook je behoeftenOp basis van ervaringen uit het verleden, maar ook met betrekking tot je huidige partner of je relatie.

Een grote angst om te praten over seks is dat er dan mogelijk een conflictdiscussie ontstaat die de relatie zal schaden. Dus zeggen partners liever niets dan dat ze een conflict riskeren. Meestal heeft dit te maken met de neiging om kritiek te geven en verwijten te maken, in plaats van te praten over je eigen gevoelens en behoeften.

Waar voel je je kwetsbaar over? Mogelijk heeft dit te maken met dat je bang bent om de gevoelens van je partner te kwetsen. Voorkom daarom negatieve kritiek. Probeer je partner positieve feedback te geven. Geef ook je eigen behoefte aan, voordat je hem of haar vraagt  om het te veranderen.

Wat hebben jullie beiden nodig om je veilig te voelen?

Tijdens deze stap kan voorzichtig een begin gemaakt worden (als beide partners zich veilig voelen) om over seksuele gekwetstheden en seksueel trauma te praten uit het verleden. De ene partner praat over zijn of haar pijn en de ander luistert en reageert empathisch op de emotionele pijn.

3. Positieve omkering: van kritiek naar je behoeften en waardering

De sleutel tot praten over seks en lichamelijk aanraken is geen kritiek te leveren. Als je dat toch doet, zal het gesprek snel tot irritatie leiden en je partner zal voortaan terughoudend worden. We geven onze partner wat we willen en hopen dat ze het ons ook geven. Vaak doen we dat omdat we ons te kwetsbaar voelen om er rechtstreeks over te praten. Maar het is belangrijk om duidelijke, expliciete signalen af te geven over wat je voelt en wat je behoeftes zijn. Anders kan het niet goed overkomen en tot misverstanden leiden. Vaak heb je de neiging om ervan uit te gaan dat je partner geniet van wat je leuk vindt. Maar is dat echt zo?

Zelfs de meest onschuldige opmerking kan klinken als een kanonschot. Je partner reageert open als je je gevoelens van kwetsbaarheid uitdrukt, in plaats van boosheid en irritatie. Stel je partner gerust door te zeggen: “Dit gaat niet over wat je verkeerd doet, maar over wat jij en ik willen en wat onze behoeften zijn”. Druk deze geruststelling met je lichaamstaal en toon uit. Dit zorgt ervoor dat jullie beide ontspannen zijn en je woede of frustratie niet in de weg laat staan.

In plaats van te focussen op wat er verkeerd gaat, concentreer je op wat je positief wilt. Vertrouwen, empathie en openheid staan aan de basis van een positief gesprek. Je kunt iets zeggen als: “Ik hou van de manier waarop je me aanraakt. Ik zou het leuk vinden als je me meer aanraakte. Je bent geweldig." Een positieve manier om het onderwerp te introduceren is door nieuwsgierig te zijn. Je kunt iets zeggen als: “Ik ben benieuwd hoe je denkt over ons seksleven en of er iets is dat je mist of waar je behoefte aan hebt.” Als dit gezegd wordt vanuit nieuwsgierigheid zal er eerder een openhartig gesprek komen en geen defensieve reactie.

Vaak klagen partners in plaats van hun behoeftes aan te geven en te vragen wat ze willen. In plaats van te zeggen: "Ik vind het niet leuk als we 's ochtends seks hebben en we een vluggertje hebben, omdat het niet bevredigend voor me is." Geef in plaats daarvan een voorbeeld van toen je afgelopen vrijdagavond de liefde hebt bedreven en je tijd voor elkaar maakte: "Ik zou het leuk vinden als we dat vaker zouden doen."

Praat over wat je happy maakt in plaats van waar je ongelukkig van wordt of bent. Dankbaarheid heeft een heerlijk positief effect op stemming en mindset, dus waarom zou je dat niet samen delen? Of het nu iets specifieks is dat je waardeert aan elkaar of een positieve ervaring van de dag, deel iets waar je dankbaar voor bent.

Het gesprek begint al op het moment dat je 's morgens wakker wordt. Door je positieve behoeften te communiceren op een manier die een veilig gevoel geeft. Ook moedig je elkaar aan om elkaar aan te raken en uit te kijken naar een nieuwe seksuele ontmoeting. Voordat je over seks begint te praten, stem ermee in om niet-oordelend te zijn. Benader je partner met een geest van nieuwsgierigheid. Begin nooit een zin met: 'Je doet niet ...' of 'Je nooit...' of 'Je altijd...' Verwoord uitspraken met een zachtheid zoals: 'Ik vind het leuk …' Maak geen vergelijkingen met voormalige (betere) geliefden.

4. Een cultuur van liefdevol aanraken creëren

De afwezigheid van aanraking in de liefde kan je met een leeg gevoel achterlaten. laten. Zelfs als je partner steeds uitspraken doet als "Ik hou van je." Liefdevolle aanrakingen drukken uit: "Je bent veilig" en "Je bent niet alleen, ik ben bij je." Deze signalen vormen de kern van een gezonde gehechtheid. Lichamelijk contact is een krachtige manier om positieve emoties over te brengen en de gemoedstoestand van je partner te voeden.

We leven in een cultuur die lichamelijke intimiteit niet altijd kan waarderen. Toch is het essentieel dat beide partners er plezier in hebben en het luchtig kunnen benaderen. Geniet van elkaar aanraken, kussen en je fysiek en emotioneel dichtbij voelen. Richt je ook op emotionele factoren die je plezier in seks en aanraken kunnen verstoren, zoals gestrest of depressief zijn. Het is belangrijk om een cultuur van aanraking te creëren zoals: hand vasthouden en kussen. Zelfs gewoon knuffelen kan een weg zijn om te genieten van lichamelijke intimiteit.

Aanraken is een manier om gehechtheid te versterken, plezier te delen en seksueel verlangen te vergroten. Beide partners moeten zich op hun gemak voelen bij het initiëren en weigeren van aanraking (en geslachtsgemeenschap).

Je hebt verschillende soorten aanrakingen, zoals:

  • Liefdevolle aanraking waarbij beide partners gekleed zijn;

  • Niet-genitale, sensuele aanraking, die gekleed, half gekleed of naakt kan zijn;

  • Speelse aanraking, genitale en niet-genitale aanraking, gekleed of ongekleed;

  • Erotisch aanraken tot hoge opwinding en orgasme voor een of beide partners;

  • Plezierige en erotische aanraking die overgaat in geslachtsgemeenschap.

Neem de tijd om je partner aan te raken, om te knuffelen. Hierdoor voel je je ook sensueler, aantrekkelijker en meer verbonden. De basis van lichamelijke intimiteit is nieuwsgierigheid, verwondering en speelsheid. Als dit verdwijnt kan het ertoe leiden dat partners het gevoel hebben dat ze uit elkaar groeien of dat ze als object worden gebruikt, in plaats van als seksueel wezen te worden genoten. Als jullie praten, kan het helpen dat jullie af en toe in elkaars ogen staren, elkaars hand vasthouden of een ander klein, fysiek gebaar uiten.

5. Diep luisteren naar de emoties onder de woorden

Voordat je een gesprek aangaat over seks met je partner, moet je ervoor zorgen dat je je niet alleen ontspannen voelt. Het is ook belangrijk dat je gericht bent op het luisteren naar de emoties en behoeften onder de woorden en verhalen. Accepteer dat er verschillen kunnen zijn. De ene partner kan seks en aanraken zien als een manier om opnieuw contact te maken met hun partner en voelt zich zo dichterbij., Terwijl de andere partner seks en aanraken kan zien als een voorsetting van de gecreëerde, emotionele intimiteit.

Luister naar de pijn (seksuele gekwetstheden) van je partner en erken jouw aandeel.

Dit vereist veel kracht, want als we van iemand houden, is het ongelooflijk moeilijk om te horen dat we ze pijn hebben gedaan. Het is dus volkomen logisch dat onze reactie is om uit te leggen, te rationaliseren en bagatelliseren. Maar dit verhoogt de pijn van je partner. Aan de andere kant, wanneer je bereid bent om diep te luisteren en kwetsbaar de pijn van je partner en jouw aandeel daarin te reflecteren (in plaats van jezelf te verdedigen of in de tegenaanval te gaan), kan je partner beginnen te genezen.

Je kunt beginnen de volgende vragen te bespreken:

  • Wanneer heb je je door mij gekwetst gevoeld bij lichamelijke intimiteit?

  • Wat deed je pijn?

  • Hoe was dat voor je?

  • Welke behoeften negeerde ik?

Luisteren met je oren, ogen, lichaam en intuïtie

Luister doe je met je oren, ogen, lichaam en intuïtie. Lichaamstaal telt. Je luistert niet alleen naar je partner met je oren; je luistert ook met je lichaam. Dus zorg ervoor dat je ogen op je partner gericht zijn. Deze non-verbale signalen laten zien dat je echt luistert. Oogcontact, gezichtsuitdrukkingen en betrokkenheid zijn de sleutel tot luisteren. Het gaat erom volledig gefocust te zijn op je geliefde: woorden en boodschappen te ontvangen zonder afgeleid te worden. Kijk in de ogen van je partner als die praat. Let op de gevoelens die bij de woorden horen. Let op de toon van spreken.

Luisteren is essentieel om emotionele veiligheid te creëren. Een goede luisteraar is een partner die meer hoort dan de woorden die worden gesproken. Hij of zij kan de emotionele ondertonen oppikken in wat er wordt gezegd, deze accepteren en reflecteren. Een emotionele ondersteunde partner zijn en het gevoel hebben dat je partner op je reageert, is echt de kern van goede communicatie en nabijheid. Responsief emotioneel luisteren is essentieel voor intieme relaties en is dé manier die nabijheid bevordert. Concentreer je op wat je partner voelt. Luister naar wat hij/zij nodig heeft. Reflectie van gevoel vertelt je partner niet alleen dat hij of zij is gehoord, maar dat je in zijn/haar leven bent aangesloten en het op de een of andere manier hebt ervaren.

Wat maakt dat echt luisteren zo lastig is?

Het is vaak een gevolg van gewoontes in hoe je op elkaar reageert, zoals:

  • Luisteren vereist focus en ontspanning. In plaats van ’aandachtig te luisteren’ denk je vaak na over je reactie. Het is moeilijk om onze ‘innerlijke’ focus op te schorten.

  • Luisteren vereist dat we het oplossen van problemen opschorten. Dit betekent dat we in plaats van diep naar de ander te luisteren, eigenlijk meteen naar oplossingen zoeken en gaan analyseren. Vraag in plaats daarvan aan je partner of hij/zij gevoelens wil delen en gehoord wil worden.

  • Luisteren vereist geen oordeel. Vooral als je partner klaagt over jou, je ideeën of iets wat je hebt gedaan, ben je misschien geneigd om jezelf te verdedigen of je eigen standpunt te bewijzen. Vraag in plaats daarvan voorzichtig om ‘ik’-verklaringen te gebruiken, zodat je echt kunt horen wat je partner voelt, denkt of welke behoefte hij of zij heeft, in plaats defensief te reageren.

  • Vaak reageren we te snel in situaties, vooral wanneer onze partner gewoon de behoefte heeft om gehoord en gezien te worden. We proberen te snel problemen op te lossen, te oordelen, advies te geven, een mening te geven en een standpunt in te nemen, voordat je de realiteit van je partner en zijn of haar innerlijke wereld hebt onderzocht.

6. Begin met vragen

Begin klein. Praat samen over ervaringen uit het verleden die echt plezierig voor jullie waren en vertel je partner waarom het zo goed voelde. Stel elkaar vragen.

Bijvoorbeeld: "Wat vind je het leukst aan ons seksleven?" of "Wat denk je dat we kunnen doen om ons seksleven te verbeteren?" En bevraag ook jezelf. Misschien wil je allebei een lijstje schrijven met behoeften:

  • Ik wil......

  • Ik zou graag ....

  • Ik hou ervan als je ....

  • Het maakt me opgewonden wanneer ....

  • Ik hou ervan als je ....

  • Ik heb me altijd afgevraagd hoe het zou zijn om ....

  • Ik heb een fantasie van ....

Deel deze lijstjes met elkaar

7. Bekijk het relatieproces en het hele relatieplaatje

In de seksuele en aanraak-cyclus van een romantische relatie zijn de rollen tussen de achtervolger of die van seksuele terugtrekking vaak verdeeld.

  • Wat gebeurt er in deze cyclus?

  • En wat gebeurt er in de seksuele terugtrekking?

Terugtrekkers willen graag gerustgesteld, gecharmeerd en lief pratend in de richting van seks en aanraken komen. Het voelt voor hen enigszins gevaarlijk aan. Zich emotioneel veilig voelen is voor hen een voorwaarde, anders ervaren ze een laag seksueel-aanraak verlangen. Seks is voor terugtrekkers niet per se de belangrijkste weg om liefde te geven en te ontvangen. Sommige seksuele terugtrekkers zijn emotionele achtervolgers die nabijheid willen door te praten en samen te zijn in een niet-seksuele maar intieme context. Ze zien seks als iets dat voortkomt uit de context van een warme verbinding, niet als de warmtebron. 

Praat over jullie proces en patroon en wees bereid om naar het hele plaatje te kijken. Plaats seksualiteit in de context van je relatie van emotionele verbinding, genegenheid en verzorging.

Bij de meeste seksproblemen in een relatie moeten beide partners hun aandeel in het creëren of in stand houden van het probleem erkennen. 

  • Praat over je proces van seks en aanraken:

  • Welke stappen worden genomen om seks of lichamelijke genegenheid te initiëren?

  • Wie doet wat en wanneer?

  • Wie neemt vaak het initiatief en hoe was de reactie van de andere partner?

  • Is er een specifiek signaal dat jullie elkaar geven?

  • Hoe voelde dat voor beide partners?

    • De initiatiefnemer kan zich afgewezen voelen en stoppen met proberen.

    • Hoe voelt de terugtrekkende partner zich en wat is zijn/haar behoefte?

Als een partner aanraking en seks vermijdt vanwege relatiestress of onopgeloste verschillen, moet die partner het initiatief nemen om erover te praten. Anders loopt je het risico de relatie te ondermijnen. Bijvoorbeeld: “Waarom kunnen we niet vaker seks hebben? Het frustreert me echt." Dit kan voor de ander dreigend overkomen, het voelt alsof het probleem bij hem/haar ligt.

Stel daarom open vragen, zoals:

  • Hoe reageer ik op je seksuele en lichamelijke behoeften?

  • Mis ik berichten die je me probeert over te brengen?

  • Hoe kom ik seksueel bij je over? Veeleisend? Ongeïnteresseerd? Te krachtig? Te passief?

  • Wat kan ik doen waardoor je lichamelijk dichter bij me wilt zijn?

8. Maak ruimte om te experimenteren en te spelen

Als je vroeger bent bestempeld als een 'ijskonijn' kan dat gevolg hebben. Misschien wil je het liefst onzichtbaar zijn en  trek je je terug om niet gekwetst te worden. Daarom is emotionele veiligheid voor iedereen nodig. We moeten ons veilig en zeker voelen in een relatie, anders kunnen we geen intimiteit en nabijheid opbouwen. Maar we hebben ook behoefte aan avontuur. Net zoals we voorspelbaarheid nodig hebben, hebben we ook verrassing nodig. Hoezeer we zekerheid en veiligheid nodig hebben, hebben we ook avontuur en risico nodig om als relatie samen verder te groeien.

We willen een veilige partner, eentje die we kunnen vertrouwen. Maar we willen ook een gepassioneerde minnaar. We willen een relatie hebben waarin we het gevoel hebben van nabijheid, maar we willen ook onze eigen identiteit uitbreiden. We willen ons veilig voelen, maar we willen groei die samengaat met wankelen op onze tenen op de rand van onvoorspelbaarheid. We willen het gevoel hebben dat het veilig is om onszelf over te geven, dat onze partner hier zorgvuldig mee omgaat en dat we niet worden blootgesteld aan gevaar. We willen lichamelijk dichtbij zijn, omdat er geen afstand is. We willen vertrouwd zijn en de warmte daarvan voelen. We willen ons getroost voelen door de lichamelijke nabijheid van onze partner.

Maar in verlangen zit ook iets onvoorspelbaars en onbekends. We willen de passie die hoort bij het zoeken en ontdekken. Maak daarom ruimte om te experimenteren en te spelen. Het terugbrengen van passie in een relatie vraagt om een bewuste inspanning. Het is belangrijk om niet stil te staan ​​en erop te wachten, want het komt niet vanzelf naar je toe. 

Passie komt niet uit het niets. Zo werkt het gewoon niet. Wat wel werkt is het bewust creëren van kansen en ruimte om bij elkaar te zijn. Als het op verlangen aankomt, kan het soms niet spontaan voelen. Afwachten kan dan leiden tot passiviteit. Veel partners hebben een reactief seksueel verlangen en soms moet je actiever worden. Dat geldt voor mannen en vrouwen. En als je verlangen voelt, is het belangrijk dat je keuzes maakt in hoe je ermee omgaat. In plaats van dat alle seks moet eindigen bij geslachtsgemeenschap en een orgasme. Hoe variabeler het aanraak en seksuele repertoire, hoe leuker het is.

Stop met wachten tot het verlangen opkomt voordat je lichamelijk intiem wordt. Het gebrek aan tijd en energie die wordt besteed aan het speels en nieuwsgierig verkennen van emotionele en lichamelijke intimiteit, kan ertoe leiden dat partners het gevoel hebben dat ze uit elkaar groeien. Wees ontvankelijk voor toenaderingen van je partner, zelfs als je niet helemaal in de stemming bent. En dan kan het weleens gebeuren dat: “Ik was niet in de stemming toen we elkaar aanraakte, maar toen we eenmaal bezig waren, heb ik echt genoten. Het voelde geweldig!" En let op de veranderingen bij je partner. Zij of hij zal veel aardiger zijn, om dichter bij je te kunnen zijn.

Heart Connection in Rijswijk

Peter van der Ven & Lilia van der Ven-Rayos

The ‘dark night of the soul.’

Sue Johnson, de geestelijke moeder van EFT en begeesterende inspirator van een hele gemeenschap therapeuten wereldwijd , schreef deze prachtige tekst in april, als ze verneemt dat een zware oogoperatie voor de boeg heeft. Prachtig geschreven, heel doorleefd en erg ontroerend. Over de aanwezige liefdevolle andere die we nodig hebben in de donkere nacht. Te mooi om niet te delen.

Het is een cliché, maar er is echt maar één manier om de demonen van het leven echt onder ogen te zien: Samen. Dicht bij elkaar, elkaar stevig vasthoudend.

A meditation on vulnerability, survival, and comfort when there is no escape.

Moments of raw vulnerability come for everyone – those moments when you feel totally helpless. Like your life is over. One of the great struggles for all of us is to answer the question, “How can I find a way through this darkness?”

Fear is a program for escape, but what if there is no escape?

Then it is a torment.

For me, this moment happened just a few days ago: finding out that, at a time when I am busy moving into some kind of richer, more “retired” lifestyle, I have an aggressive tumor in my eye (which I last mentioned in January) and have to have this eye removed.

It sounds manageable when I say it like this and see it in print. I feel like a reasonable adult. But this is not what it feels like when I wake at 5 in the morning, guts churning. Then, I am drowning in a sea of anguish.

darknightjpg.jpg

My remaining eye works but isn’t that great. This stokes my fear that someday I will be basically blind. I also fear that, after all this, the tumor will spread elsewhere. Then, I am a small child of about 4 curled into a fetal position. My adult brain says, “Oh, this must be what is called the ‘dark night of the soul.’ This is ‘suffering.’” I scramble to get some perspective, to find a place to stand, but I can’t find any solid ground.

What do we humans do now?

We pray – even those of us who do not believe in God or at least a God who is listening.

I remember reading about attachment and religion. (I am always reading or writing about attachment, it seems. It is my passion and my life’s work to bring it to the therapy field and to my audience.) There are only so many ways of soothing our nervous system. Prayer is ritualistic, incantatory, extended repetition, as in hymns or reggae music. Ritual gives us a sense of order and a sense of control. It gives us something to do, a choice. Repetition is calming. It offers the brain predictability, just like nursery rhymes while someone rocks us, and we hear the same sounds again and again.

New meanings seem to pop up from the intense focus of prayer and incantation, too. Just sometimes, when I recite my personal incantation to a greater power, I hear a voice. Yesterday IT (the Holy Spirit, the Goddess, or whoever) said, “The light comes in your good eye, too!”

Strange, but comforting.

The Journal of Behavioral Medicine in 2005 reported a study where focusing on the breath in mediation was less calming than focusing on the word “Love,” which was defined as a more spiritual mediation.

Interesting.

Movement can calm us – singing and moving in rhythm seems to lull our amygdala and offer the promise of emotional grounding. As a child, I would pump up and down on my swing in my garden and sing simple songs again and again. These days, my exercise bike sometimes takes me out of my dark track, and I find suddenly find myself singing ABBA songs at the top of my lungs.

Sue Johnson, Canadese grondlegger van Emotionally focused therapy , een model voor relatietherapie dat liefde en emoties centraal stelt.

Sue Johnson, Canadese grondlegger van Emotionally focused therapy , een model voor relatietherapie dat liefde en emoties centraal stelt.

Stories can calm us, especially those that reflect our dilemmas and show them to be universal and able to be faced with grace or humor or some kind of aplomb. A friend told me that Johnny Depp only has one good eye! Now why should that comfort me? But it did. If he can do it, then…

Ah, that is one key!

The sense that you CAN deal with this demon, this darkness. This feeling of competence helps. But most of the morning I felt anything but competent. I lost my glasses, called for the same appointment twice, and forgot the email of my best friend. A scrambled brain.

For me as an attachment theorist and researcher, all these threads tie into and reflect the most basic biological survival code of all: being WITH another who is present and loving.

To be rocked in the arms of a loved one, to feel a loving hand on your face, to hear a soft voice telling you that you are precious and are not alone…

THIS is what our nervous system longs for. THIS takes us beyond fear and loss.

Maybe this is what poets mean when they say, “Love is not everything. It’s the ONLY thing.”

But many of us are in lockdown and we cannot access this perfect, biologically-prepared resource. A cruel, crazy-making dilemma.

I will soon be in the hospital and my loved ones may not be able to walk in and hold me. So, like a prayer, a mediation, a dance with my own mind, I must grasp and refine the image, write the story of that holding experience in my neurons, and then pull it up when I need it.

I invite you to remember a time when someone comforted you, held you, and made you feel precious. Go into this scene and make it felt. Remember the hand on the face and exactly where it was placed and how it warmed your skin. Breathe as you see and feel it. Hear the words that are said to the small, fragile self of you and let them expand and echo in your heart. Stay there for as long as you can. This is home. Belonging makes us strong.

It’s a cliché, but there is really only one way to truly face the demons of life:

Together. Close together, holding each other tight.

Editor’s Note: Dr. Sue wrote this piece shortly before she had her surgery earlier this month.

https://drsuejohnson.com/vulnerability-comfort-attachment-in-lockdown

Over gehechtheid, V-bommen op oudjaar en Lode Zielens

2020 blaast zijn laatste adem uit, met horten en stoten. Wat een eigenaardig jaar was het. Een zotte caleidoscoop van verbijstering, vastberadenheid, cynisme, hoop… Tijd om te schrijven over Liefde en een barst in een oude mozaïekvloer, om in schoonheid te eindigen.

Eerst even opfrissen, gehechtheid, wat was dat ook alweer? De definitie kán kurkdroog zijn: een aangeboren gedragssysteem bij baby’s, biologisch gestuurd, om te zoeken naar een veilige emotionele band met de ouder. Er zijn gelukkig ook de poëtische, ontroerende varianten die tot het hart spreken. Deze bijvoorbeeld, naar grondlegger John Bowlby: gehechtheid en connectie zijn wezenlijk in een mensenleven, van de wieg tot het graf.

Honderden tonnen springstof

En wie was die Bowlby ook alweer? Een streep geschiedenis leert ons hoe en tegen welke leedvolle achtergrond de Brit Bowlby deze theorie over Liefde tot stand bracht: WO II en haar pijnlijke naweeën… Een samensmelting van een aantal conflicten werd op wereldschaal uitgevochten, en zorgde voor miljoenen burgerslachtoffers. Heel wat kinderen (naar schatting 13 miljoen!) werden zo wees door het brandende wereldconflict. Voor hen betekende de oorlog totale ontwrichting en ontreddering, tijdens én nog lang erna. Jonge kinderen kwijnden vaak weg, passief en apathisch, ondanks een goede lichamelijke verzorging, in pakweg een internaat, vanwege het wegvallen van de band met hun ouders.

De auteur van de existentiële noodkreet Moeder waarom leven wij, Lode Zielens, kwam ook om, op een Antwerpse tram geraakt, door een V2-bom.

De auteur van de existentiële noodkreet Moeder waarom leven wij, Lode Zielens, kwam ook om, op een Antwerpse tram geraakt, door een V2-bom.

Londen, maar ook Antwerpen werd toen als een Sarajevo geterroriseerd met honderden tonnen springstof door de Duitse V1 en de nog dodelijkere V2-bommen. De Duitsers hadden het eigenlijk op de Antwerpse haven gemunt, de plek voor de bevoorrading van de geallieerden. Maar vooral de collateral damage voor de burgers was gigántisch. Bezorgde ouders wilden hun kinderen natuurlijk in veiligheid brengen en stuurden ze weg, de stad uit, naar het platteland. Dat moeten hartverscheurende keuzes geweest zijn… Je kind beschermen maar het dan wel vele weken moeten missen. Vele ouders overleefden het gelukkig, dus die kinderen konden veilig terugkeren na de bommenterreur. Anderen werden wees, soms als enige overlevende van een groot gezin, en bleven moederziel alleen achter.

Dit lijden van kinderen baarde de toen kersverse WHO (World Health Organisation, opgericht in ‘48) terecht zorgen. Er moest actie ondernomen worden om de nood te lenigen. Ze wilden echter niet over een nacht ijs gaan en zochten een consultant die een onderbouwd advies wilde geven. Zo werd de Britse kinderpsychiater John Bowlby (1907-1990) aangesproken in 1948 om een studie/rapport te schrijven over de noden van die grote groep thuisloze kinderen. Hij deed als consultant op vraag van de WHO onderzoek naar de emotionele uithongering bij dakloze en ouderloze Europese (wees)kinderen na de tweede wereldoorlog.

Zijn naam kwam uiteraard niet uit het niets gevallen. Eerder al vestigde deze jonge arts zijn naam door een studie over 44 jonge diefjes, die op zeer jonge leeftijd hun moeder verloren of scheidingservaringen meemaakten. De vraag van de WHO was belangrijk voor de professionele weg die Bowlby nog zou afleggen. Op 9 januari 1950 beet hij de spits af en vloog hij naar Geneve, het hoofdkwartier van de WHO. Het gaf hem de opportuniteit om te reizen (Nederland, Zweden, Zwitserland…) en met alle vooraanstaande experten over de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen in dialoog te gaan. Vijf maanden lang deed hij systematisch onderzoek en werkte hij zijn ideeën uit . Na de succesvolle publicatie van het WHO rapport in ‘52, sprokkelde Bowlby ook een aanzienlijke hoeveelheid research funding bij elkaar. Dat gaf hem de dankbare kans om verder onderzoek te doen naar de geestelijke gezondheid van kinderen. Samen met zijn assistente Mary Ainsworth en later ook Mary Main.

Diepmenselijke denkkader over Liefde

John Bowlby (1907-1990), de historische held van menig EFT-therapeut.

John Bowlby (1907-1990), de historische held van menig EFT-therapeut.

Anno 2021 zijn we hem nog steeds schatplichtig voor dit ijzersterke diepmenselijke denkkader over Liefde en verbinding. In zijn beroemde eindrapport voor de WHOI Maternal Care and Mental Health pleitte hij ervoor “dat gehechtheid voor de psychische ontwikkeling is zoals vitaminen en eiwitten voor de fysieke gezondheid”. En wel een heel mensenleven lang. De gehechtheidstheorie is op dit moment een van de meest invloedrijke theorieën op het gebied van de kinderlijke ontwikkeling en Liefde in romantische partnerrelaties.

Barsten in de vloer

Het huis kreeg een flinke klap, met de barsten als een soort van memento.

Het huis kreeg een flinke klap, met de barsten als een soort van memento.

Even terug naar WO II. In heel België vielen de V-bommen. Van Heist-op-den Berg tot Bornem. De auteur van de existentiële noodkreet Moeder waarom leven wij, Lode Zielens, kwam ook om, op een Antwerpse tram geraakt door een V2 bom. Ik hoef maar door mijn huis te sloffen om dat alles niet te vergeten. Enkele oude foto’s van ons huis die ik terugvond herinneren er aan. In de inkomhal van ons huis zie je 3 grote barsten in de mozaïekvloer. Een tastbare herinnering aan één van de 9000 bommen, die voor verwoesting en angst zorgde. Deze ene bom viel op 16 februari 1945 om 9 uur ’s morgens achter ons huis. Het huis kreeg een flinke klap, met de barsten als een soort van memento. Ze storen niet, ze geven de vloer haar patine. There is a crack in everything. Veel info over de bewoners van toen heb ik niet. Verloren ze hun geliefden? Waren ze gewond, of veilig en konden ze bij elkaar terecht? Schuilden ze in onze kelder? De website van historicus Pieter Serrien leert dat het een V1 bom was, met 13 doden en 16 gewonden. De namen staan in een handgeschreven lijstje op de achterkant van de foto.

Oudjaar

Zelfs oudjaar gaf de Antwerpenaren toen geen respijt. Het knalde wel, maar niet door vuurwerk… Op het Groeningerplein viel om 0 uur 13 op 1 januari ’45 één van de dodelijke V2-bommen. Vanaf oktober 1944 tot maart 1945 vallen er bijna elke dag lukraak V-bommen op Antwerpen en de ruime omgeving. De Duitse terreur op de stad duurt 175 dagen. Ik schrijf dit eind 2020. Oudjaar is in zicht, en zal ook anders verlopen dan anders.

Angst werkt. Vermijding werkt ook.

De flink gehavende half open bebouwing aan de linkerkant is ons huis.

De flink gehavende half open bebouwing aan de linkerkant is ons huis.

De reacties van de Antwerpenaren op de terreur waren heel verschillend en uiteenlopend. Ze zijn zo de perfecte illustratie van het fantastische evolutionaire voordeel van de verschillende gehechtheidsstijlen en de corresponderende strategie om de sterke emoties van angst en verdriet te (co)reguleren: Angst werkt. Vermijding werkt ook. En de stad, die was gebaat bij een goede mix van de twee.

Enerzijds de heldhaftige onverschrokkenen die de overlevenden vanonder het puin haalden na elke bominslag. Ze slaagden erin hun angst te onderdrukken, het hoofd koel te houden en de dreiging wat te minimaliseren. Gericht op puin ruimen, levens redden, lijken bergen, actie en daadkracht voelden zij zich het beste en sterkste. Het bibbergeld dat ze kregen was wellicht mooi meegenomen.

Anderzijds de doodsbange mensen die wijselijk schuilden in de vele kelders en hun angst reguleerden door daar dicht bij elkaar te kruipen. Mensen maakten gaten tussen de kelders van verschillende huizen, zodat ze onderling verbonden waren. Relaties zijn dé beschermende factor bij stress en angst. En zo het aantal doden beperkten (al zouden er ongeveer 9000 Belgen sneuvelen). Zonder angst voor verlies en zonder de vele schuilplekken onder de grond waar mensen dag en nacht lief en leed deelden zouden het er nog veel meer geweest zijn. Scholen werden uit angst gesloten, de stad lag stil.

De  bom op de overvolle Rex  tijdens ‘The Plainsman’ doodde 567 mensen…

De bom op de overvolle Rex tijdens ‘The Plainsman’ doodde 567 mensen…

Kleine familie-anekdote: mijn stiefgrootvader Mike heeft aan de helden zijn leven te danken. Hij lag onder het puin van de beroemde Antwerpse cinema Rex op zaterdag 16 december ‘44. hij was ongedeerd en overleefde de inslag, maar brak alsnog zijn schouder toen de reddingswerkers over hem heen liepen. Men moet in het leven de bluts met de buil nemen. 567! anderen overleefden de western The Plainsman met Gary Cooper niet.

Prachtig toch, de complementariteit van Angstig en Vermijdend? De V-bommen en gehechtheid gaan zo quasi hand in hand. Niet alleen historisch gezien. De gehechtheidstheorie gaat fundamenteel ook over trauma. Mensen leefden met constante, voortdurende angst. Scheiding en verlies waren schering en inslag. De V-bommen waren een soort terreurtombola die lukraak uit de lucht viel en alles verwoeste. En het is net wanneer we bang, moe, ziek zijn, pijn en stress hebben, dat we ons tot onze betekenisvolle anderen wenden voor troost en een veilige haven, voor een gevoel van veiligheid.

Daarom is Corona anno 2019 ook zo’n bevreemdend virus. We hebben de ander nodig voor steun en troost, en we moeten tegelijkertijd afstand houden. In plaats van de verbinding en nabijheid waar we, zo zijn we evolutionair geprogrammeerd, naar hunkeren, vraagt het virus van ons afstand, isolement en zelfs eenzame quarantaine. Bang zijn, ziek zijn en sterven is een ding, maar dat alleen moeten doen is werkelijk nog veel erger.

Gehechtheidsstijlen zijn onze trouwe dienaren. Ze helpen ons vanaf dag één, als kwetsbare mensenbaby, om ons ‘zo veilig als mogelijk’ te voelen. Om de pijn van verwerping of afwijzing tot een minimum te beperken. Of om anderzijds de kans zo groot mogelijk te maken, dat onze ouders responsief reageren op ons. En ook later, om overeind te blijven en vooruit te komen. Elke strategie, hoe contraproductief die ook lijkt, werkt excellent. Maar er is ook een keerzijde. Ze geraken na verloop van tijd vaak ingesleten (de beruchte groef in de grammofoonplaat) en ze kunnen later knap lastig zijn en ons het leven zuur maken. We lopen vast in gedateerde oplossingen. En belanden met onszelf en/of met onze partner in negatieve spiralen. Des te groter de (vroegkinderlijke) kwetsuren, barsten en pijnlijke levensgebeurtenissen in iemands leven op het vlak van liefde, betrokkenheid en vertrouwen zijn geweest, hoe groter de kans dat iemand beroep zal doen op reactieve strategieën . Dat is eigenlijk heel logisch. De Canadese EFT coryfee Sue Johnson zegt over die strategieën het volgende: 

“In life, we do what we know to get us through the night, and then, ironically, often remain stuck in these constrained strategies and perspectives in the light of the day. ”

Vaak zijn die zichzelf vervullende voorspellingen gesloten en rigide . Als dan eindelijk de dag aanbreekt zitten we vast. We’re stuck. En de overbodige systemen slepen we met ons mee. We moeten een manier zien te vinden om van een overlevingsmodus eindelijk naar een leefmodus te gaan, stap voor stap, veilig verbonden. Die strategieën, immers ooit van levensbelang, laten zich natuurlijk niet 1-2–3 veranderen. En al helemaal niet vanuit ‘rationele inzichten’. Weten met het hoofd verandert weinig of niets. We moeten het ook voelen in ons lijf. De slimme Albert Einstein zei dat al : “All knowledge is experience: everything else is just information.”We moeten het gewaarworden, doorleven, ons laten raken door nieuwe emoties, om het te kunnen en durven voelen en geloven.

Hechte banden helende kracht

Hoop en troost zijn er ook. Door nieuwe emotionele ervaringen kunnen we (samen) alsnog veilig verbinden. Hechte banden hebben ontegensprekelijk hun helende kracht. Veilige verbinding met onszelf en met onze partner helpt ons om onze emoties te leren benutten als een betrouwbaar kompas dat ons de weg wijst naar een meer vervullend leven. En dat is niet voorbehouden aan the happy few, veilig verbinden. Het is eerder ons geboorterecht als mens. Ons verleden ligt wel vast, maar de betekenis ervan kunnen we herschrijven. Ik hou van die humanistische visie van groei en ontwikkeling. Latere relaties bieden ons zo een tweede kans bieden op veilige gehechtheid: we noemen dat ‘earned security’.

Dat is een proces met vallen en opstaan. een beetje zoals de wederopbouw van een door oorlog geteisterde stad, stap voor stap, steen voor steen. Met de charme van de patine, want die mag blijven natuurlijk.

Veilig verbinden? Ik kijk graag mee als procesbegeleider, we ordenen en verdiepen de beleving en kom samen tot de kern. EFT is een mild model. Niet als een quick fix, maar als een proces. Het biedt ons de groeikansen die we nodig hebben.

Maak een afspraak: http://www.focus-op-verbinding.be/contact

Meer lezen?

  • het nieuwste boek van Sue Johnson, Attachment Theory in Practice: Emotionally Focused Therapy (EFT) with Individuals, Couples, and Families 1st Edition

  • Maternal care and mental health : a report prepared on behalf of the World Health Organization as a contribution to the United Nations programme for the welfare of homeless children / John Bowlby, 2nd ed

  • de fantatsiche website van Pieter Serrien: https://pieterserrien.be/v-bommen

  • de song van Leonard Cohen, Anthem, 1992

Handleiding voor een gelukkige relatie

Een handleiding voor een gelukkige relatie… Bestaat dat wel? Kan je simpele richtlijnen of spelregels op papier zetten, voor iets zo complex, onvoorspelbaar en ingewikkeld als de emotionele liefdesband tussen 2 mensen? Harriet Lerner (1944), een Amerikaanse psychologe, doet alleszins een hele verdienstelijk poging. Dit boek van Lerner uit 2012 is grensverleggend (al was het maar omdat het ons aanspoort onze eigen uiterste grenzen goed te kennen en aan te geven).

huwelijkse voorwaarden .jpg

In ‘Huwelijkse voorwaarden’ vat Lerner in 106 ‘regels’ samen hoe je je relatie goed houdt. Ze doet dat door de 'Bowen Family System theory' van de Amerikaanse psychiater Murray Bowen in toegankelijke, heldere mensentaal uit te geleggen, in 10 hoofdstukken en 237 bladzijden.

Van Regel 1 ‘Respecteer jullie verschillen’ tot Regel 20 ‘Geef minder advies’ en Regel 64 ‘Stel Grenzen’…

Ik heb ondertussen twaalf van deze boeken, met croissant en croque monsieur op de Nederlandstalige cover, bijeengesprokkeld. Om al haar humoristische kennis en wijsheid door te geven aan vrienden, buren en clienten.

Ze probeert ingewikkelde dingen (grenzen, sex, ruzie maken, een NSG, kinderen... ) uit te leggen door het simpel te houden en ze slaagt daar wonderwel in. Een extra groot pluspunt: het boekje is heel leesbaar, ook of misschien vooral voor de niet-lezer. Het zijn heldere korte stukje van maximum 1,5 pagina. Ideale lectuur als je niet zo graag leest/weinig tijd hebt/je een kleine baby hebt en dus eigenlijk te moe bent om te lezen/...

Ik kan vele goede boeken aanraden. Al die boeken vragen om met aandacht gelezen te worden van het eerste tot het laatste hoofdstuk. Dit is géén boek dat je van A tot Z moet uitlezen. Als je inspiratie nodig hebt, kan je het willekeurig openslaan. Of je werpt een blik op het register achteraan, als je nieuwe ideeën goed kunt gebruiken als een soort van EHBO. Alle cliches passeren de revue (zij zaagt altijd, hij wil alleen maar sex, we zijn te verschillend), en ze werpt daar een frisse, optimistische blik op. Haar boek is de perfecte mix van mildheid, bescheidenheid en zelfrelativerende humor.

Haar belofte: kies 10 regels in dit boek uit (de regels die voor jou het relevantst zijn en het meest betekenen) en volg die gedurende langere tijd, dan geef je je relatie een geweldige kans van slagen. Lees haar boek als een gids voor een stevige relatie en een sterker ik. Volg de regels die jij ziet zitten.

Mijn favoriete regel? Die keuze is moeilijk, bijna onmogelijk. Kill your darlings! Mijn favoriet is Regel 10: Wees degene die als eerste verandert. Je vindt een foto van die pagina onderaan deze blog. Waarom is dit mijn favoriet? Ten eerste is het een opluchting om je pogingen iemand anders te veranderen te kunnen staken wegens onmogelijk en zelfs niet wenselijk. Én het geeft perspectief om een alternatief te hebben dat wel werkt en zelfs buitengewoon wenselijk is.

Ik leen mijn 12 exemplaren heel graag uit, vraag ernaar in mijn praktijk!

Hoe ouder ik word, hoe bescheidener ik word over het huwelijk. Als de spanning maar hoog genoeg oploopt en lang genoeg aanhoudt, loopt zelfs de meest volwassen relatie spaak.
— Harriet Lerner, inleiding

Moeilijke periode in je relatie? Corona helpt niet? Samen met je lief in Quarantaine en je wordt gek? Doe jezelf en je partner dit boekje cadeau. Kennis is vrijheid. Niet omdat onze relaties maakbaar zijn (dat zijn ze niet). Wel omdat de Liefde en onze relatie de beste versie van onszelf verdient: toegewijd, warm, respectvol, geduldig, vergevingsgezind, begripvol.

Lezen? Huwelijkse voorwaarden, handleiding voor een gelukkige relatie, Harriet Lerner, Ambo/Anthos. De Nederlandse versie kun je tweedehands op de kop tikken of als e-book. In het Engels (Marriage Rules), is het wel nog te koop.

Onderhandelen is niet hetzelfde als klagen. Onderhandelen (en opnieuw onderhandelen) houdt in dat je duidelijk, zonder ruzie te maken, uiteenzet hoe de situatie waar jullie in zitten moet veranderen.
— Harriet Lerner
Je kunt alleen jezelf veranderen, pagina 29

Je kunt alleen jezelf veranderen, pagina 29

Houd me vast groepsprogramma

Voor begeleidingen relatietherapie/singlecoaching heb ik weer ruimte in 2021, wellicht eind januari. Voor de Houd me Vast groep is er wel nog plaats! Een Houd Me Vast 2-daagse dompelt je als koppel onder in de belangrijkste thema’s van hechting en veilige verbinding.

In dit 2 daagse programma gaan koppels samen aan de slag om hun relatie te herstellen, te versterken en verder te laten groeien. Houd me vast is een fantastische & ijzersterke methode om je relatie (weer) op het goede spoor te krijgen. Koppels leren in dit programma om een veilige uitvalsbasis voor elkaar te zijn en dat is super belangrijk. Het groepsgebeuren tilt het op, en het is troostend om te zien dat andere koppels ook gewoon ploeteren en worstelen, de trainers incluis, anders en toch hetzelfde. Wat mag je verwachten? Je vermindert ruzies en krijgt meer doorleefd begrip voor elkaar. Je leert anders en milder te kijken naar de conflicten in je relatie. Negatieve patronen leer je stoppen en je leert om onderliggende emoties en behoeftes bij jezelf en bij elkaar te herkennen. Je brengt meer liefde in je relatie! 

Voor wie? Voor partners die geloven in hun relatie, en op zoek zijn naar een weg om de verbinding te versterken en de liefde te herontdekken. Voor mensen die van hun relatie een stabiele, veerkrachtig en bevredigende plek willen maken. Voor mensen die hun gezin belangrijk vinden.

“Gelukkige & stabiele relaties staan aan de basis van een gezonde samenleving. In EFT leren partners hun destructieve patronen te ontmantelen en een open emotioneel contact aan te gaan, waardoor de basis van de relatie wordt hersteld. Ook gekwetste paren kunnen hun relatie repareren. ”

Het programma is gebaseerd op de wereldwijde & gelijknamige bestseller van Sue Johnson ‘Houd me vast’. Waar we vooral op gericht zijn in deze 2 dagen is hoe jullie elkaar meer kunnen gaan vertrouwen. Hoe jullie meer open voor elkaar kunnen zijn. Hoe je meer veiligheid tussen jullie beiden kunt creëren en elkaar kunt bereiken wanneer je elkaar nodig hebt. Dat is onze focus. Als dàt lukt is het niet zo erg als je eens uit de bocht vliegt en elkaar eens de stuipen op het lijf jaagt.

Praktisch en meer info:

Wanneer? (telkens een vrijdag en zaterdag vanaf 9u15 tem 17u30).

  • 30+ 31 oktober 2020 (VOLZET)

  • 11+ 12 december 2020

  • 22 + 23 januari 2021

Vragen & extra informatie?www.focus-op-verbinding.be/houd-me-vast-programma-verbeter-je-partnerrelatie




Benieuwd waar een EFT-opleiding voor staat? Kijk hier naar een korte impressie van ervaren EFT-therapeuten.

Schermafbeelding%2B2020-08-02%2Bom%2B17.15.15.jpg

EFT België maakte 3 filmpjes om therapeuten warm te maken voor de basis-opleiding, externship 2021. Een hele eer om te mogen meedoen.

Het externship: vier dagen waarin het gehele EFT-model wordt doorlopen. De theoretische onderbouwing van het model wordt gegeven waarbij de hechtingstheorie uitgebreid aan bod komt. Daarnaast worden in een logische opbouw alle fasen en stappen van het model behandeld. De achterliggende humanistische visie van groei en ontwikkeling stuurt het leerproces. Naast theorie is er uitdrukkelijk plaats voor ervaringsgerichte onderdelen waarin de toekomstige EFT-therapeut aan den lijve voelt wat EFT inhoudt.

EFT staat voor Emotionally Focused Therapy, een door dr Sue Johnson, Ottawa, Canada uitgewerkte vorm van relatietherapie. 

EFT België wil bijdragen tot het verbeteren van partner- en gezinsrelaties in België.

Daarom vormt EFT België een platform waar geïnteresseerden, professionelen en cliënten, toegang krijgen tot EFT. EFT België wil deze bewezen psychotherapie bereikbaar maken, verspreiden en verder ontwikkelen. EFT België is aangesloten bij en erkend door ICEEFT.

Op het openingsbeeld zie je van links naar rechts Karin Wagenaar, Lieven Migerode en Jef Slootmaekers, 3 begeesterende EFT-kraks.

https://eft-belgium.org

nog meer filmpjes bekijken? https://eft-belgium.org/filmpjes/

Met dank aan regisseur en EFT-collega Jef Slootmaekers.

Een Stappenplan, de Nederlandse vertaling

Soms vragen koppels zich af ‘waar ze zijn' in het EFT proces. Dit is een kleine gids die aan koppels uitlegt hoe ze zich kunnen oriënteren en wat ze mogen verwachten van het proces bij een EFT relatietherapeut. Bram, een client, heeft de roadmap vertaald naar het Nederlands, een goede reden om deze blog nog eens te posten, deze keer met de vertaling.

EFT brengt het veranderingsproces van een koppel namelijk in kaart in in 3 fasen en 9 stappen. Het model is ontstaan vanuit de praktijk en gebaseerd op waarnemingen: Wat gebeurt er in hemelsnaam met koppels die ruziemaken? Waar gaat het écht over? Sue Johnson (ontwikkelaar van EFT) filmde haar therapiesessies en speelde ze steeds opnieuw weer af, op zoek naar de (positieve en negatieve) emotionele sleutelmomenten die een relatie bepalen.

In fase 1 brengen we HET PATROON/de negatieve cirkel in kaart. in de tweede verdiepende fase komen onderliggende hechtingsangsten en hechtingsbehoeften aan de oppervlakte en helpt een EFT therapeut om die tegen elkaar uit te spreken. Er ontstaat dan een hele andere interactie en het contact verdiept zich. Er ontstaat meer emotionele verbinding. Elke stap is een persoonlijke én een relatieverandering en kost wat tijd en oefening.

2 collega’s hebben het therapeutische veranderingsproces vertaald naar een toegankelijkere plattegrond, Sue Johnson werkte dit ook uit in haar bestseller “Houd Me Vast’ in 7 gesprekken”: A Roadmap Through Emotionally Focused Couples Therapy (EFCT). Reprinted by permission from the ICEEFT Newsletter: The EFT Community News, 9th ISSUE, Spring 2011. Written by Pat LaDouceur, PhD, LMFT and Veronica Kallos-Lilly, PhD, R.Psych.

roodhart.jpg

1ste ETAPPE - BEGRIJP JE STERKTES EN DE PATRONEN WAARIN JE BLIJFT STEKEN

Stap 1: Bepaal doelen in de begeleiding. Begrijp de manieren waarop je relatieverleden je relatie vandaag beïnvloedt.

Stap 2: Ontdek en beschrijf de negatieve interactiepatronen waarin je vast komt te zitten. Jij en jullie therapeut volgen je interacties met je partner en identificeren waar en hoe jullie communicatie vastloopt.

Stap 3: In je relatie worden heel wat emoties opgewekt, vooral als je vast komt te zitten in deze negatieve interactiecycli. Emoties sturen ook de cyclus. Eerst ontwaar je woede, frustratie, angst, gevoelloosheid of zelfs terugtrekking. Probeer te achterhalen welke andere gevoelens kunnen schuilgaan onder deze eerste gevoelens, zoals pijn, verdriet of angst. Begin deze 'onder'-gevoelens met je partner te delen. Het is OK als dit proces wat "hobbelig" aanvoelt - het helpt de cyclus soms te verbreden, maar niet altijd.

Stap 4: Beschrijf je cyclus en herken wat de triggers zijn. Tracht te begrijpen hoe de dingen die je doet om jezelf en jullie relatie te beschermen je partner beïnvloeden en zelfs bedreigen. Ontdek op hoe je de cyclus samen creëert: "we doen dat ding opnieuw ... hoe meer ik achter je aan ga, hoe meer je je terugtrekt omdat je je gekwetst voelt ..." Vertraag je gesprekken en benut de gevoelens die zich onder het oppervlak bevinden. Vang je eigen gedachten ('het kan haar niet schelen'; 'het maakt me niet uit') alvorens je ernaar handelt. Je merkt misschien dat je je reflexen kunt onderdrukken om de cyclus te vermijden. Je weet misschien nog niet hoe je elkaar dichterbij kunt halen en misschien ben je bang dat de 'oude weg' terugkomt. Wanneer je echter ontdekt dat deze negatieve cyclus de bron is van ongeluk in je relatie, realiseer je je dat je partner niet de vijand is. Je kunt dan samenwerken om controle te krijgen over deze negatieve cyclus en dat voelt al oneindig veel beter aan.

2de ETAPPE - MAAK EEN NIEUWE, INTIEME RELATIEBAND; VERANDER JE COMMUNICATIEPATRONEN

Stap 5: Je kunt nu allebei rustig praten over de gevoelens die worden veroorzaakt door de negatieve cyclus, ook over dingen die je misschien niet eerder hebt kunnen zeggen. Met minder wrijving en meer mededogen tussen jullie, is er de veiligheid om jullie ervaringen verder te verkennen. We twijfelen allemaal weleens aan onszelf en zijn soms bang afhankelijk te zijn van anderen. Je voelt je weleens onzeker in je relatie of je worstelt met persoonlijke angsten. Misschien heb je bepaalde levenservaringen die het moeilijk maken om erop te vertrouwen dat anderen er voor je zijn. Met de hulp van je therapeut kun je beurtelings beginnen deze 'ruwe plekken' met je partner te delen. Je stelt je kwetsbaar op en je partner begint echt te zien en te begrijpen waar je vandaan komt, waardoor empathie ontstaat.

Stap 6: Bij deze stap blijf je betrokken en luister je naar de ontboezemingen van je partner. Je partner zal mogelijk gevoelens delen die jou verrassen. Je voelt je misschien wat verward of zelfs gekwetst omdat je je partner nooit eerder zo persoonlijk hebt gehoord. Het is oké om die uiteenlopende gevoelens te ervaren. Probeer eerst op emotioneel niveau te begrijpen wat je partner zegt, zonder te trachten zijn of haar gevoelens te  veranderen of er zelf verantwoordelijkheid voor op te nemen. Stel je open en tracht je partner op een nieuwe manier te ervaren en te begrijpen. Laat je ontroeren door de nieuwe onthullingen van je partner.

Stap 7: Ontdek wat jou helpt om je diep verbonden te voelen, wat voor jou het belangrijkste is in deze relatie. Aan de hand van de begeleidingssessies helpt je ​​therapeut jullie manieren te vinden om op een zorgzame en directe manier naar je behoeften in je relatie te vragen. Je kunt je partner de hand reiken en je partner is in staat om liefdevol terug te reiken. Je hebt een nieuwe manier gevonden om met elkaar om te gaan als een van jullie zich gestrest, gekwetst of onzeker voelt. De band tussen jullie verschuift, wordt dichter en intiemer. Jullie kunnen naar jullie percepties kijken en over gevoelens praten. Jullie kunnen met een open hart luisteren, nieuwsgierig naar elkaar zijn en geruststellen wanneer dat nodig is. Jullie hebben allebei het gevoel er voor elkaar te zijn.

3de ETAPPE - GEBRUIK NIEUWE COMMUNICATIEPATRONEN OM PROBLEMEN OP TE LOSSEN EN INTIMITEIT TE BEHOUDEN

Stap 8: Kijk naar jullie oude problemen of naar beslissingen die uitgesteld werden (bijv. Ouderschap, financiën, seks, familieproblemen, gezondheidsproblemen...) terwijl jullie emotioneel verbonden bleven. Ze lijken niet meer zo geladen nu jullie zich gehoord, gewaardeerd, dichtbij en veilig voelen.
Tracht allebei toegankelijk, responsief en betrokken te blijven terwijl jullie over praktische kwesties praten. Samen kunnen jullie de uitdagingen van het leven gemakkelijker aan.

Stap 9: Gefeliciteerd! Jullie hebben jullie relatie een andere vorm gegeven. Of misschien is dit de eerste keer in jullie relatie dat jullie een diepe band met elkaar hebben gevoeld. Jullie hebben hard gewerkt om hier te komen, dus het is belangrijk om dat te vieren en veiligheidsmaatregelen te nemen om die band te beschermen. Creëer samen rituelen die jullie relatie bevorderen. Zoek naar middelen om deze nieuwe manier van communiceren sterk te houden. Emotional Focused Therapy heeft al heel wat koppels geholpen om een sterkere en meer voldoening gevende relatie uit te bouwen.

pictogramkoppel.jpg

Vicieuze cirkels

Elke relatie is natuurlijk uniek, maar beantwoord ook aan dezelfde basiswetten, die in onze menselijke natuur door de evolutie zijn ingebouwd. Gebeurtenissen in de relatie die de veiligheid in onze relatie bedreigen, doen onze alarmbellen afgaan en we nemen onze toevlucht tot automatische, razendsnelle noodmaatregelen om de veiligheid te herstellen. Die noodmaatregelen kunnen weer bedreigend op de ander overkomen en voor je het weet zit je samen vast in vicieuze cirkels die de boel alleen maar onveiliger maken en de afstand behouden of zelfs vergroten.

Zijn jullie vicieuze cirkels te sterk geworden en komen jullie er niet uit? ik kijk graag met jullie mee.

Meer lezen: Sue Johnson, Houd Me Vast. Zeven gesprekken voor een hechte(re) en veilige relatie. Kosmos