2020 blaast zijn laatste adem uit, met horten en stoten. Wat een eigenaardig jaar was het. Een zotte caleidoscoop van verbijstering, vastberadenheid, cynisme, hoop… Tijd om te schrijven over Liefde en een barst in een oude mozaïekvloer, om in schoonheid te eindigen.

Eerst even opfrissen, gehechtheid, wat was dat ook alweer? De definitie kán kurkdroog zijn: een aangeboren gedragssysteem bij baby’s, biologisch gestuurd, om te zoeken naar een veilige emotionele band met de ouder. Er zijn gelukkig ook de poëtische, ontroerende varianten die tot het hart spreken. Deze bijvoorbeeld, naar grondlegger John Bowlby: gehechtheid en connectie zijn wezenlijk in een mensenleven, van de wieg tot het graf.

Honderden tonnen springstof

En wie was die Bowlby ook alweer? Een streep geschiedenis leert ons hoe en tegen welke leedvolle achtergrond de Brit Bowlby deze theorie over Liefde tot stand bracht: WO II en haar pijnlijke naweeën… Een samensmelting van een aantal conflicten werd op wereldschaal uitgevochten, en zorgde voor miljoenen burgerslachtoffers. Heel wat kinderen (naar schatting 13 miljoen!) werden zo wees door het brandende wereldconflict. Voor hen betekende de oorlog totale ontwrichting en ontreddering, tijdens én nog lang erna. Jonge kinderen kwijnden vaak weg, passief en apathisch, ondanks een goede lichamelijke verzorging, in pakweg een internaat, vanwege het wegvallen van de band met hun ouders.

De auteur van de existentiële noodkreet Moeder waarom leven wij, Lode Zielens, kwam ook om, op een Antwerpse tram geraakt, door een V2-bom.

Londen, maar ook Antwerpen werd toen als een Sarajevo geterroriseerd met honderden tonnen springstof door de Duitse V1 en de nog dodelijkere V2-bommen. De Duitsers hadden het eigenlijk op de Antwerpse haven gemunt, de plek voor de bevoorrading van de geallieerden. Maar vooral de collateral damage voor de burgers was gigántisch. Bezorgde ouders wilden hun kinderen natuurlijk in veiligheid brengen en stuurden ze weg, de stad uit, naar het platteland. Dat moeten hartverscheurende keuzes geweest zijn… Je kind beschermen maar het dan wel vele weken moeten missen. Vele ouders overleefden het gelukkig, dus die kinderen konden veilig terugkeren na de bommenterreur. Anderen werden wees, soms als enige overlevende van een groot gezin, en bleven moederziel alleen achter.

Dit lijden van kinderen baarde de toen kersverse WHO (World Health Organisation, opgericht in ‘48) terecht zorgen. Er moest actie ondernomen worden om de nood te lenigen. Ze wilden echter niet over een nacht ijs gaan en zochten een consultant die een onderbouwd advies wilde geven. Zo werd de Britse kinderpsychiater John Bowlby (1907-1990) aangesproken in 1948 om een studie/rapport te schrijven over de noden van die grote groep thuisloze kinderen. Hij deed als consultant op vraag van de WHO onderzoek naar de emotionele uithongering bij dakloze en ouderloze Europese (wees)kinderen na de tweede wereldoorlog.

Zijn naam kwam uiteraard niet uit het niets gevallen. Eerder al vestigde deze jonge arts zijn naam door een studie over 44 jonge diefjes, die op zeer jonge leeftijd hun moeder verloren of scheidingservaringen meemaakten. De vraag van de WHO was belangrijk voor de professionele weg die Bowlby nog zou afleggen. Op 9 januari 1950 beet hij de spits af en vloog hij naar Geneve, het hoofdkwartier van de WHO. Het gaf hem de opportuniteit om te reizen (Nederland, Zweden, Zwitserland…) en met alle vooraanstaande experten over de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen in dialoog te gaan. Vijf maanden lang deed hij systematisch onderzoek en werkte hij zijn ideeën uit . Na de succesvolle publicatie van het WHO rapport in ‘52, sprokkelde Bowlby ook een aanzienlijke hoeveelheid research funding bij elkaar. Dat gaf hem de dankbare kans om verder onderzoek te doen naar de geestelijke gezondheid van kinderen. Samen met zijn assistente Mary Ainsworth en later ook Mary Main.

Diepmenselijke denkkader over Liefde

John Bowlby (1907-1990), de historische held van menig EFT-therapeut.

Anno 2021 zijn we hem nog steeds schatplichtig voor dit ijzersterke diepmenselijke denkkader over Liefde en verbinding. In zijn beroemde eindrapport voor de WHOI Maternal Care and Mental Health pleitte hij ervoor “dat gehechtheid voor de psychische ontwikkeling is zoals vitaminen en eiwitten voor de fysieke gezondheid”. En wel een heel mensenleven lang. De gehechtheidstheorie is op dit moment een van de meest invloedrijke theorieën op het gebied van de kinderlijke ontwikkeling en Liefde in romantische partnerrelaties.

Barsten in de vloer

Het huis kreeg een flinke klap, met de barsten als een soort van memento.

Even terug naar WO II. In heel België vielen de V-bommen. Van Heist-op-den Berg tot Bornem. De auteur van de existentiële noodkreet Moeder waarom leven wij, Lode Zielens, kwam ook om, op een Antwerpse tram geraakt door een V2 bom. Ik hoef maar door mijn huis te sloffen om dat alles niet te vergeten. Enkele oude foto’s van ons huis die ik terugvond herinneren er aan. In de inkomhal van ons huis zie je 3 grote barsten in de mozaïekvloer. Een tastbare herinnering aan één van de 9000 bommen, die voor verwoesting en angst zorgde. Deze ene bom viel op 16 februari 1945 om 9 uur ’s morgens achter ons huis. Het huis kreeg een flinke klap, met de barsten als een soort van memento. Ze storen niet, ze geven de vloer haar patine. There is a crack in everything. Veel info over de bewoners van toen heb ik niet. Verloren ze hun geliefden? Waren ze gewond, of veilig en konden ze bij elkaar terecht? Schuilden ze in onze kelder? De website van historicus Pieter Serrien leert dat het een V1 bom was, met 13 doden en 16 gewonden. De namen staan in een handgeschreven lijstje op de achterkant van de foto.

Oudjaar

Zelfs oudjaar gaf de Antwerpenaren toen geen respijt. Het knalde wel, maar niet door vuurwerk… Op het Groeningerplein viel om 0 uur 13 op 1 januari ’45 één van de dodelijke V2-bommen. Vanaf oktober 1944 tot maart 1945 vallen er bijna elke dag lukraak V-bommen op Antwerpen en de ruime omgeving. De Duitse terreur op de stad duurt 175 dagen. Ik schrijf dit eind 2020. Oudjaar is in zicht, en zal ook anders verlopen dan anders.

Angst werkt. Vermijding werkt ook.

De flink gehavende half open bebouwing aan de linkerkant is ons huis.

De reacties van de Antwerpenaren op de terreur waren heel verschillend en uiteenlopend. Ze zijn zo de perfecte illustratie van het fantastische evolutionaire voordeel van de verschillende gehechtheidsstijlen en de corresponderende strategie om de sterke emoties van angst en verdriet te (co)reguleren: Angst werkt. Vermijding werkt ook. En de stad, die was gebaat bij een goede mix van de twee.

Enerzijds de heldhaftige onverschrokkenen die de overlevenden vanonder het puin haalden na elke bominslag. Ze slaagden erin hun angst te onderdrukken, het hoofd koel te houden en de dreiging wat te minimaliseren. Gericht op puin ruimen, levens redden, lijken bergen, actie en daadkracht voelden zij zich het beste en sterkste. Het bibbergeld dat ze kregen was wellicht mooi meegenomen.

Anderzijds de doodsbange mensen die wijselijk schuilden in de vele kelders en hun angst reguleerden door daar dicht bij elkaar te kruipen. Mensen maakten gaten tussen de kelders van verschillende huizen, zodat ze onderling verbonden waren. Relaties zijn dé beschermende factor bij stress en angst. En zo het aantal doden beperkten (al zouden er ongeveer 9000 Belgen sneuvelen). Zonder angst voor verlies en zonder de vele schuilplekken onder de grond waar mensen dag en nacht lief en leed deelden zouden het er nog veel meer geweest zijn. Scholen werden uit angst gesloten, de stad lag stil.

De bom op de overvolle Rex tijdens ‘The Plainsman’ doodde 567 mensen…

Kleine familie-anekdote: mijn stiefgrootvader Mike heeft aan de helden zijn leven te danken. Hij lag onder het puin van de beroemde Antwerpse cinema Rex op zaterdag 16 december ‘44. hij was ongedeerd en overleefde de inslag, maar brak alsnog zijn schouder toen de reddingswerkers over hem heen liepen. Men moet in het leven de bluts met de buil nemen. 567! anderen overleefden de western The Plainsman met Gary Cooper niet.

Prachtig toch, de complementariteit van Angstig en Vermijdend? De V-bommen en gehechtheid gaan zo quasi hand in hand. Niet alleen historisch gezien. De gehechtheidstheorie gaat fundamenteel ook over trauma. Mensen leefden met constante, voortdurende angst. Scheiding en verlies waren schering en inslag. De V-bommen waren een soort terreurtombola die lukraak uit de lucht viel en alles verwoeste. En het is net wanneer we bang, moe, ziek zijn, pijn en stress hebben, dat we ons tot onze betekenisvolle anderen wenden voor troost en een veilige haven, voor een gevoel van veiligheid.

Daarom is Corona anno 2019 ook zo’n bevreemdend virus. We hebben de ander nodig voor steun en troost, en we moeten tegelijkertijd afstand houden. In plaats van de verbinding en nabijheid waar we, zo zijn we evolutionair geprogrammeerd, naar hunkeren, vraagt het virus van ons afstand, isolement en zelfs eenzame quarantaine. Bang zijn, ziek zijn en sterven is een ding, maar dat alleen moeten doen is werkelijk nog veel erger.

Gehechtheidsstijlen zijn onze trouwe dienaren. Ze helpen ons vanaf dag één, als kwetsbare mensenbaby, om ons ‘zo veilig als mogelijk’ te voelen. Om de pijn van verwerping of afwijzing tot een minimum te beperken. Of om anderzijds de kans zo groot mogelijk te maken, dat onze ouders responsief reageren op ons. En ook later, om overeind te blijven en vooruit te komen. Elke strategie, hoe contraproductief die ook lijkt, werkt excellent. Maar er is ook een keerzijde. Ze geraken na verloop van tijd vaak ingesleten (de beruchte groef in de grammofoonplaat) en ze kunnen later knap lastig zijn en ons het leven zuur maken. We lopen vast in gedateerde oplossingen. En belanden met onszelf en/of met onze partner in negatieve spiralen. Des te groter de (vroegkinderlijke) kwetsuren, barsten en pijnlijke levensgebeurtenissen in iemands leven op het vlak van liefde, betrokkenheid en vertrouwen zijn geweest, hoe groter de kans dat iemand beroep zal doen op reactieve strategieën . Dat is eigenlijk heel logisch. De Canadese EFT coryfee Sue Johnson zegt over die strategieën het volgende:

“In life, we do what we know to get us through the night, and then, ironically, often remain stuck in these constrained strategies and perspectives in the light of the day. ”

Vaak zijn die zichzelf vervullende voorspellingen gesloten en rigide . Als dan eindelijk de dag aanbreekt zitten we vast. We’re stuck. En de overbodige systemen slepen we met ons mee. We moeten een manier zien te vinden om van een overlevingsmodus eindelijk naar een leefmodus te gaan, stap voor stap, veilig verbonden. Die strategieën, immers ooit van levensbelang, laten zich natuurlijk niet 1-2–3 veranderen. En al helemaal niet vanuit ‘rationele inzichten’. Weten met het hoofd verandert weinig of niets. We moeten het ook voelen in ons lijf. De slimme Albert Einstein zei dat al : “All knowledge is experience: everything else is just information.”We moeten het gewaarworden, doorleven, ons laten raken door nieuwe emoties, om het te kunnen en durven voelen en geloven.

Hechte banden helende kracht

Hoop en troost zijn er ook. Door nieuwe emotionele ervaringen kunnen we (samen) alsnog veilig verbinden. Hechte banden hebben ontegensprekelijk hun helende kracht. Veilige verbinding met onszelf en met onze partner helpt ons om onze emoties te leren benutten als een betrouwbaar kompas dat ons de weg wijst naar een meer vervullend leven. En dat is niet voorbehouden aan the happy few, veilig verbinden. Het is eerder ons geboorterecht als mens. Ons verleden ligt wel vast, maar de betekenis ervan kunnen we herschrijven. Ik hou van die humanistische visie van groei en ontwikkeling. Latere relaties bieden ons zo een tweede kans bieden op veilige gehechtheid: we noemen dat ‘earned security’.

Dat is een proces met vallen en opstaan. een beetje zoals de wederopbouw van een door oorlog geteisterde stad, stap voor stap, steen voor steen. Met de charme van de patine, want die mag blijven natuurlijk.

Veilig verbinden? Ik kijk graag mee als procesbegeleider, we ordenen en verdiepen de beleving en kom samen tot de kern. EFT is een mild model. Niet als een quick fix, maar als een proces. Het biedt ons de groeikansen die we nodig hebben.

Maak een afspraak: http://www.focus-op-verbinding.be/contact

Meer lezen?

het nieuwste boek van Sue Johnson, Attachment Theory in Practice: Emotionally Focused Therapy (EFT) with Individuals, Couples, and Families 1st Edition
Maternal care and mental health : a report prepared on behalf of the World Health Organization as a contribution to the United Nations programme for the welfare of homeless children / John Bowlby, 2nd ed
de fantatsiche website van Pieter Serrien: https://pieterserrien.be/v-bommen
de song van Leonard Cohen, Anthem, 1992